مبانی نظری و پیشینه پژوهشی تحولات اجتهاد در ادوار مختلف فقه اماميه

با سحافایل در خدمت شما هستیم با «پیشینه پژوهشی و تحقیق و مبانی نظری تحولات اجتهاد در ادوار مختلف فقه اماميه» که بطور کامل و جامع به این مبحث پرداخته و نیاز شما را به هرگونه جستجوی بیشتری برطرف خواهد نمود.

فهرست محتوا

 

مقدمه2

الف) بيان مساله4

ب) پيشينه پژوهش 4

ج) سوالات تحقيق7

د) فرضيه ها7

ه) روش تحقيق 7

و) اهداف پژوهش 7

ز) ساماندهي تحقيق8

فصل اول: کليات(تعاريف، مفاهيم و تاريخچه)

1-1 معناي لغوي اجتهاد 9

1-2 اجتهاد در اصطلاح شرعي 10

1-3 فقه در لغت و اصطلاح شرعي 11

1-4 تعريف اماميه 13

1-5 آيات الاحکام 13

1-6 تاريخچه اجتهاد 14

1- 6-1 الف) دوره تشريع14

1-6-2 ب) دوره تفريع15

1-7 سير فقه و اجتهاد در تاريخ اسلام17

1-8 پيوند فقه واجتهاد18

1-9 ريشه ديني اجتهاد19

1-10 اجتهاد و چگونگي آن 20

1-11 آموزش صحيح اجتهاد20

1-12 اصل اجتهاد از ديدگاه قرآن21

1-13 مقدمات اجتهاد22

1-14 آيا اسلام اجازه ي اجتهاد را در هر عصري و براي هر فرد ميد هد يا تنها براي برخي افراد يا عصرها اجازه مي دهد؟ 24

1-15انوع اجتهاد26

1-15-1 اجتهاد مشروع26

1-15-2 اجتهاد ممنوع 27

1-16 اجتهاد داراي دو معنا و مفهوم است29

1-16-1 الف) اجتهاد از راه راي و تفکر شرعي 29

1-16-2 ب) اجتهاد از راه منابع شرعي29

1-17 روند آينده حرکت اجتهاد چيست؟ 29

1-18 فقه و اجتهاد در عصر غيبت 30

1-19 منابع فقه از ديدگاه شيعه 31

1-20 منابع اجتهاد و ديدگاه ها 33

1-21 نمونه هايي از مسائل فقهي و اجتهادي از منظر فقها شيعه و اهل سنت 34

1-21-1 احکام وضو 34

1-22 اجتهاد واجب کفايي 36

فصل دوم: تاثیر مكان و زمان و عرف و احوال آدميان در اجتهاد

2-1 عوامل تحول اجتهاد39

2-2 مفاهيم زمان و مکان39

2-3 معناي لغوي مکان42

2-3-1 نمونه هايي از نقش تحول مکان در تحول اجتهاد..42

2-4 معناي لغوي زمان………………………….43

2-4-1 نمونه هايي در زمينه تحول اجتهاد با تحول زمان 43

2-5 معناي لغوي عرف44

2-5-1 نمونه اي از نقش تحول عرف در تحول اجتهادي45

2-6 نقش احوال آدميان در تحول فقه اجتهادي46

2-6-1 نمونه اي از تحول آدميان در تحول فقه اجتهادي 46

2-7 اسلام و مقتضيات زمان46

2-8 نقش زمان و مکان در اجتهاد47

2-9 دخالت دو عنصر زمان و مکان در اجتهاد48

2-9-1 احکام و قوانين ثابت و پايدار48

2-9-2 احکام متغيير و غير ثابت48

2-10 مفهوم نسخ در احکام49

2-11 علت تغيير قبله مسلمانان51

2-12 مفهوم تاثير گذاري زمان و مکان52

2-12-1 تبعيت احکام اسلام از ذوق و سليقه52

2-12-2 تبعيت احکام ديني از پديده هاي جديد اجتماعي، صنعتی و علمي53

2-12-3 تاثير به معناي تغيير و نسخ احکام الله53

2-12- 4 تغيير حکم الله واقعي54

2-13 نقش زمان و مکان در اجتهاد از ديدگاه قران کريم و ارائه مصاديق و نمونه هاي از آن کتاب سعادت بخش و انسان ساز55

2-14 تعريف مساله تدريجي بودن احکام و فلسفه آن56

2-15 جايگاه زمان و مکان در روايات58

2-15-1 زمان و مکان در روايات اهل بيت عليهم السلام..58

2-15-2 رنگ کردن مو58

2-15-3 شکل لباس58

2-15-4 برخورد با اسيران59

2-15-5 فروش ادوات جنگي به مخالفان59

2-16 نقش زمان و مکان در سيره معصومين59

2-17 ادله امکان تغيير برخي از احکام60

2-17-1 اصل تبعيت احکام از مصالح و مفاسد واقعي61

2-17-2 اصل ولايت فقيه و اختيارات ولي امرمسلمين63

2-18 مثالهايي از احکام حکومتي واختيارات حاکم اسلامي از نظر مطهري64

2-19 قاعده هاي که مصصح برخي از تغييرات و تحولات در احکام اسلامي است عبارتند از65

2-19-1 قاعده لاضرر65

2-19-2 قاعده نفي عسر و حرج65

2-19-3 اصل تقدم اهم بر مهم در باب تزاحم67

2-20 تاثير زمان و مکان در اجتهاد از نظر امام خميني(ره)   68

2-21 نقش زمان و مکان در آراي فقهي فقها70

2-21-1 نظريه مرحوم آيت الله العظمي بروجردي70

2-21-2 نظريه علامه شهيد صدر70

2-22 نظر فقهاي اماميه درباره تحول اجتهاد71

2-22 نتايج قايل شدن به تاثير زمان و مکان در ابعاد مختلف جامعه اسلامي، از اين قرار است73

 

فصل سوم: مهمترن مباحث تحول اجتهاد در ادوار مختلف اماميه

3-1 تحولات اجتهاد در ادوار فقه اماميه76

3-1-1 دوره اول، عصر پيدايش مبادي اجتهاد76

3-1-2 آسان بودن اجتهاد در دوره اول78

3-2 منابع اجتهاد و تفقه80

3-2-1 عوامل پيدايش تدريجي اصول احکام81

3-3 دومين دوره عصر تمهيد و زمينه سازي به کارگيري اجتهاد  81

3-4 زمان پيدايش پديده انسداد باب اجتهاد82

3-5 دلايل گسترده تر اجتهاد در دوره دوم82

3-5-1 امر امامان به تفريع و تطبيق82

3-5-2 امر امامان به صادر کردن فتوا83

3-5-3 پذيرش امام شيوه معاذ را در بيان فتوا83

3-5-4 تدوين کتابهاي اصولي در اين دوره84

3-5-5 ارجاع امامان به بعضي از عالمان84

3-5-6 منع از فتواي بدون علم85

3-5-7 امر امام به رها کردن اراء ديگران85

3-6 اجتهاد صحابه85

3-7 اجتهاد تابعين85

3-8 از پيشوايان ديگر شيعه در عصر تابعين86

3-8-1 اجتهاد در عصر امام باقر(ع86

3-8-2 نمونه اي از اجتهاد امام باقر87

3-8-3 نقش امام صادق در گسترش اسلام88

3-9 مشهورترين فقيهان در زمان تابعان عبارتند از90

3-10 اجتهاد در زمان تابعان تابعين90

3-10-1 امامان شيعه در زمان تابعان تابعين91

3-11 کتابهاي حديثي شيعه92

3-12 دوره سوم، عصر تدوين قواعد اصول و عناصر مشترک اجتهادي    92

3-12-1 نخستين کسي که علم اصول را تدوين کرد93

3-12-2 ويران شدن بنياد اخباريگري توسط ابن جنيد93

3-13 دوره چهارم، عصر به کارگيري عناصر مشترک اجتهاد منابع 94

3-13-1 نتايج مفيد عمل شيخ طوسي 95

3-13-2 ايستايي و رکود اجتهاد پس از شيخ96

3-14 دوره پنجم، عصر گسترش استدلال در مسائل اجتهاد 96

3-14-1 ابن ادريس طلايه دار دوره پنجم97

3-14-2 نتايج مفيد کار ابن ادريس98

3-14-3 آثار ابن ادريس98

3-15 دوره ششم، عصر تکامل اجتهاد99

3-16 دوره هفتم، عصر ژرف انديش در بحث هاي اجتهادي. 100

3-16-1 نوآوريهاي شيخ در علم اصول101

3-17 دوره هشتم، عصر کاربرد فارگير اجتهاد نوين101

3-17-1 امام خميني طلايه دار دوره هشتم101

3-17-2 منابع اجتهاد از ديدگاه امام103

3-17-3 ويژگيهاي امام در مقام استنباط103

3-17-4 اجتهاد معتبر از ديدگاه امام104

3-17-5 شيوه اجتهادي امام105

3-17-6 روش امام راحل در طرح مسائل فقهي106

3-17-7 نتايج مفيد کار عظيم امام راحل در حوزه فقه اجتهادي 106

3-18 معناي لغوي ادوار108

3-19 ملاک ادوار فقه شيعه108

3-20 ادوار فقه شيعه109

3-21 دوره اول حضور امام110

3-22 ويژگي اين دوره(اول112

3-23 دوره تشريع از آغاز بعثت تا رحلت پيامبر112

3-23-1 کيفيت پيدايش فقه در اين مرحله113

3-23-2 خاستگاه فقه و تشريع در اين دوره113

3-23-3 مکان و زمان وحي114

3-23-4 چگونگي دعوت پيامبر114

3-23-5 تدوين فقه و شريعت115

3-23-6 اجتهاد پيامبر115

3-23-7 اجتهاد در زمان صحابه117

3-23-8 وضعيت کلمه فقه و فقيه در مرحله تشريع117

3-24 دوره دوم، تفسير و تبيين شريعت از سال 11 ه ق تا آغاز غيبت صغري(260 ه ق118

3-24-1 امتيازات فقه شيعه119

3-25 دوره سوم: عصر محدثان يا شکوفايي اجتهاد و قانونمندي فقه از آغاز غيبت صغري(260 ه ق) تا ظهور شيخ الطايفه 436 ه ق) 120

3-25-1 ويژگي هاي دوره سوم فقه شيعه120

3-25-2 امتيازات دوره سوم121

3-26 دوره چهارم: عصر کمال و اطلاق اجتهاد از ظهور(شيخ الطائفه 436 ه ق تا رحلت او 360 ه ق122

3-26-1 امتيازات دوره چهارم123

3-27 دوره پنجم: رکود دانش فقه يا عصر تقليد124

3-28 دوره ششم: عصر نهضت مجدد مجتهدان126

3-28-1 امتيازات دوره ششم126

3-29 دوره هفتم: عصر پيدايش مذهب اخباريان129

3-29-1 امتيازات دوره هفتم128

3-30 دوره هشتم: عصر جديد استنباط يا عصر اعتدال و تکامل اجتهاد 129

3-30-1 نقش وحيد بهبهاني در نوسازي علم اصول130

3-30-2 پيدايش اخباريان و مقاومت اصوليون130

3-31 موارد اختلاف بين اصوليين واخباري132

3-31-3-1 اجتهاد و تقليد132

3-31-3-2 ضرورت علم اصول فقه132

3-31-3-3 بحث حجيت ظن132

3-31-3-4 ادله احکام132

3-31-3-5 دليل عقل133

3-31-3-6 اصول عمليه133

3-32 امتيازات دوره هشتم133

3-34 ويژگي هاي دوره هشتم134

3-35 دوره نهم، عصر حاضر يا تعميق و توسعه مباحث و اوج گيري اجتهاد از مرجعيت شيخ انصاري(1266 ه ق تا تدوين قانون اساسي ايران 1399 ه ق135

3-35-1 امتيازات دوره نهم136

3-35-2 ويژگي هاي دوره نهم137

3-36 دوره دهم، عصر تجربه عملي ساختن فقه يا عصر حاکميت فقه از تدوين فقه قانون اساسي جمهوري اسلامي(1399 ه ق تا زمان حاضر) 138

3-36-1 دیدگاه امام خميني در خصوص فقه واجتهاد139

3-36-2 ديدگاه رهبر معظم انقلاب درباره بايسته هاي حوزه و فقه   140

فصل چهارم: انفتاح و انسداد در باب اجتهاد

4-1 معني لغوي انفتاح و انسداد142

4-2- زمان انسداد143

4-3 علل پيدايش پديده انسداد باب اجتهاد143

4-4 پيامد هاي منفي انسداد باب اجتهاد146

4-5 زمزمه هاي اوليه پيدايش اخباريون146

4-6 تاريخ اخباريون147

4-7 احياگران مکتب اخباري148

4-8 گوشه هايي از طرز تفکر اخباريون149

4-9 برخورد اخباريان با قران150

4-10 شکست مکتب اخباري 151

4-11امتيازات مبارزات وحيد بهبهاني153

4-12 فتح باب عملي در اجتهاد154

فصل پنجم: نتيجه گيري و پيشنهادات

5-1 نتيجه گيري156

منابع فارسي160

منابع عربي164

مقالات و مجلات 165

 

مقدمه

اجتهاد يكي از برجسته‌ترين شاخصه هاي فقه اسلامي به ويژه شيعه است. بدون شك دانستن تاريخ پيدايش و تحوّل هر علم در درك مسائل آن علم نقش بسزايي دارد. پيشينه اجتهاد به عصر پيامبر اكرم ص باز مي‏گردد عمده احكام و اوامر و نواهي الهي در دوران اقامت در مدينه و تشكيل حكومت اسلامي توسط آن حضرت، در قالب آيات مدني قرآن كريم ابلاغ گرديد. به اين ترتيب، در زمان حيات رسول خدا ص هر دو منبع اصلي استنباط احكام، كتاب و سنت، در كنار يكديگر شكل گرفتند. اجتهاد در طول تاريخ زندگي بشري نيرويي است که فقه را با مظاهر نوين زندگي همگام مي کند و از ناحيه مصاديق، تطور و گسترش مي بخشد. در عين حال، اصل تشريع را همواره ثابت نگاه مي دارد. پس اجتهاد وسيله‌اي است كه فقه را از ركود و توقف در برابر رويدادهاي زمان حفظ و آن را با احتياجات و نيازهاي نوين زندگي بشري، هماهنگ مي‌نمايد. پس اجتهاد براي فقه اسلامي امري ضروري است. زيرا بدون آن فقه هيچ گاه نمي تواند پويا و متحرک و همگام با رويدادهاي زندگي انسان ها در بستر زمان باشد. آن چه امروز گاهي به عنوان نارسايي فقه عنوان مي شود، واقعاً نارسايي موهومي است. انسداد باب اجتهاد، پيامدهاي ناگوار و دردناک تر از همه، رکود و جمود در فقه و اصول را در حوزه هاي علميه اکثر بلاد اسلامي به همراه داشت که دامنه آثار منفي آن، فقه ديگر مذاهب را نيز فرا گرفت و حتي فقه شيعي نيز از تأثيرات منفي آن در امان نماند. اجتهاد آن قدرها صعب الوصول نيست، از آن جايي كه اجتهاد، هدف علم اصول فقه و ثمره آن است؛ در ميان شيعه و ديگر مذاهب داراي پايگاه ويژه‌اي مي‌باشد، همه مشكلات ناشي از بي‌قانوني، در پرتو شايستگي و كارداني اجتهاد پويا، حل و فصل مي‌گردند. در اين روزگار بر اساس انديشه شيعه، به خاطر دوري از رهبران معصوم، راهي به سوي علم به احكام شريعت جز اجتهاد وجود ندارد و هيچ مرجع ديگري را جز مجتهد نمي‌توان سراغ داشت كه براي حوادث روزافزوني كه در جوامع بشري پديد مي‌آيند، حكم و قانون جامعي ارائه كند. بنابراين، اجتهاد و مرجعيت ديني، از اعتقادات مهم شيعيان در عصر غيبت به حساب مي‌آيد. فقه اجتهادي و احكام شريعت مبتني بر منابع اجتهاد و پايه‌هاي معتبر شرعي است. نخستين و مهمترين آن ها اصول احكام و قوانين كلي است كه خداوند آن ها را در ضمن حدود 500 آيه بيان نموده است و دومين منبع مهم، شناخت سنت رسول خدا است كه در آن شرايط و موانع احكام به گونه كامل بيان گرديد و اين منبع از براي مجتهد در مقام استنباط احكام حوادث واقعه و موضوعات مستحدثه، نقش بسيار مهمي را دارد بايد دانست در صورتي كه اجتهاد در منابع فقهي به كار گرفته نشود، منابع فقه هيچ گاه نمي‌توانند در برابر رويدادها و مسائل تازه پاسخگو شوند و نيز فقه هيچ گاه نمي‌تواند از توسعه مصاديق و فروع برخوردار گردد، و بدين سبب برخي از عالمان و دانشيان اسلامي، اجتهاد را واجب عيني و برخي ديگر واجب كفايي دانسته‌اند، و اين بدين جهت است زيرا با اعمال آن در منابع فقهي، نه تنها موجب مي‌شود كه‌ تفكر فقهي را در قالب هاي ثابت متحجر و منجمد و راكد نگردد و قوانين و احكام ديني به صورت سنت هاي راكد و اعمال تكراري و بي روح در نيايد و در برابر رويدادها و پديده‌هاي جديد و مسايل تازه از حركت باز نايستد و در برابر مقتضيات زمان و شرايط آن بيگانه نگردد، بلكه علاوه بر اين عاملي است كه طرز تفكر اسلامي را پيشاپيش زمان و پديده‌هاي آن همواره در حركت قرار مي‌دهد.

 

فهرست منابع

1- قرآن کريم، مترجم: فولادوند، محمد مهدي، چاپ اول، تهران، انتشارات دارالقرآن کريم، 1415 ق.

2- اخوان کاظمي، بهرام، 1378، کلياتي در باب اجتهاد و شيوه هاي آن، انتشارات انقلاب اسلامي.

3- احتشامي نيا، محسن، پژوهشهاي ادوار اجتهاد و دکتر گرجي

4- اسلامي، رضا، 1391، مدخل علم فقه، انتشارات قم

5- اسلامي، رضا، درآمدي بر فقه اسلامي، 1385 ش، قم، نشر مرکز مديريت حوزه علميه قم.

6- احيايي، ماشاالله، 1387، کاربرد علوم در قبله يابي

7- بديعي، محمد، 1389، معنويت تشيع به ضميمه چند مقاله ديگري، قم، چاپ پنجم.

8- جعفري لنگرودي، محمد،1388 ش، ترومينولوژي حقوق، چاب بيست و دوم، تهران، انتشارات گنج دانش.

9- جمعي از پژوهشگران زير نظر شاهرودي و محمود هاشمي،1426، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بيت عليه السلام، موسسه دائره المعارف فقه اسلامي بر مذهب اهل بيت عليهم السلام، ج1

10- جناتي، محمد ابراهيم، 1372، ادوار اجتهاد از ديدگاه مذاهب اسلامي، انتشارات کيهان

11- جناتي، محمد ابراهيم، منابع اجتهاد از ديدگاه مذاهب اسلامي،تاريخ نشر ه ق، ج 1

12- جمعي از مولفان، مجله فقه اهل بيت عليهم السلا(فارسي) ناشر: موسسه دائره المعارف فقه اسلامي بر مذهب اهل بيت عليهم السلام، ج 1

13- جناتي، محمد ابراهيم، 1388،مصادر اجتهاد از منظر فقيهان، موسسه انتشارات امير کبير

14- جناتي، محمد ابراهيم، سير تطور فقه اجتهادي در بستر زمان، ج1

15- جناتي، محمد ابراهيم، ادوار فقه و کيفيت بيان آن، تاريخ نشر ه ق.

16- جمعي از بزرگان، تاريخ نشر ه ق، تاريخ الفقه و تطوراته(المنتخب) خدمات متقابل، ج 22

17- جمعي از مولفان، مجله فقه اهل بيت عليهم السلام(فارسي) ج 55

18- جمعي از مولفان، مجله فقه اهل بيت عليهم السلام(فارسي) ج 15

19- جمعي از مولفان، مجله فقه اهل بيت عليهم السلام(فارسي) ج 49

20- جمعي از مولفان، مجله فقه اهل بيت عليه م السلام(فارسي) ج 36

21- جمعي از مولفان، مجله فقه اهل بيت عليهم السلام(فارسي) ج 4

22- جواهري، محمد رضا، 1381، اجتهاد در عصرا ئمه معصومين، موسسه بوستان کتاب حوزه علميه قم

23- جمعي از نويسندگان،1372، دايره المعارف تشيع، ج 2، تهران،

24- حسيني، سيد محمد، فرهنگ لغات و اصطلاحات فقهي

25- حلي، مقدادي عبدالله سيوري،مترجم: بخشايشي، عبدالرحيم عقيقي، ناشر: پاساژ قدس،قم، ه ق

26- رضايي، محمد علي، مجموعه مقالات، ج 2

27- دهخدا، علي اکبر، 1385، فرهنگ متوسط دهخدا،چاپ اول، انتشارات دانشگاه تهران

28- دفتر فرهنگستان علوم اسلامي، اجتهاد و بررسي روشهاي آن

29- راغب اصفهاني، حسين بن محمد،1357 ش، ترجمه حسين خداپرست، مفردات الفاظ قران کريم، چاپ اول، قم، انتشارات نويد اسلام.

30- سجادي، سيد جعفر،1344 ش، فرهنگ علوم، انتشارات موسسه مطبوعاتي علمي

31- شرف الدين، سيد عبدالحسين، 1396، اجتهاد در مقابل نص،مترجم: علي دواني،کتابخانه بزرگ اسلامي

32- شفيعي، سيد علي، 1374، زمان و مکان و تحول موضوعات احکام، مجموعه مقالات کميته علمي کنگره بررسي مباني فقهي امام خميني، ج 1، قم.

33- طباطبايي بروجردي، آقا حسين،1429 ه ق، منابع فقه شيعه، مترجمان: حسينيان قمي، مهدي، صبوري، م، انتشارات فرهنگ سبز، ج 22

34- عميد، حسن، 1374، فرهنگ عميد، چاپ هفتم، انتشارات امير کبير، ج 1.

35- عميد زنجاني، عباس علي، 1421ه ق، فقه سياسي، ج 1، تهران، انتشارات امير کبير

36- عظيمي، حبيب الله، 1385،فقه و فقها، انتشارات اساطير

37- عزيزي،حسين، 1384، مباني و تاريخ تحول اجتهاد، حوزه علميه قم

38- فيض، عليرضا،1374ش، مبادي فقه و اصول، انتشارات دانشگاه تهران.

39- فيض، عليرضا،1382، ويژگيهاي اجتهاد و فقه پويا(فقه پويا در مکتب سه فقيه) ناشر، پژوهشگاه علوم انساني و م طالعات فرهنگي

40- فرحناک، عليرضا، 1390،موضوع شناسي در فقه، ناشر پژوهشگاه علوم وفرهنگ اسلامي وابسته به تبليغات قم، ج1.

41- کلانتري، ابراهيم، قرآن و چگونگي پاسخ گويي به نيازهاي زمان، پژوهشکده فرهنگ قم، ج 2.

42- کميته علمي،1374، کنگره بررسي مباني فقهي حضرت امام خميني”نقش زمان و مکان در اجتهاد”، اجتهاد و زمان و مکان(1)،موسسه تنظيم و نشر آثار امام خميني(ره)

43- گرجي، ابوالقاسم، 1412 ق، تاريخ فقه و فقها، تهران موسسه سمت.

44- لقماني، احمد، 1374، شيخ مفيد معلم امت، مرکز چاپ و نشر سازمان تبليغات اسلامي

45- معين، محمد، 1350، فرهنگ فارسي، امير کبير، ج 1.

46- موگهي، عبدالرحيم، 1377، احکام تقليد و اجتهاد مطابق با فتاواي و نظريات حضرت امام خميني، قم.

47- مير عمادي، سيد احمد،1387، ائمه عليهم السلام

48- مطهري، مرتضي، فقه و حقوق(مجموعه آثار) ناشر: قم، ج 20

49- مطهري، مرتضي،ه ق، اسلام و مقتضيات زمان، ج2، بي تا

50- مطهري، مرتضي،1380، فقه و حقوق(مجموعه آثار) انتشارات صدرا، ج 2

51- مسجد جامعي، عليرضا،1380، پژوهش در معارف اماميه، ج 1، انتشارات فرهنگ و ارشاد قم

52- مطهري، مرتضي، فقه و حقوق(مجموعه آثار) قم، ج 19، تاريخ نشر ه.ق

53- مطهري، مرتضي، فقه و حقوق(مجموعه آثار) تاريخ نشر ه.ق،ج 21، قم

54- ميرخاني، سيد احمد، 1372، تاريخ اجتهاد و تقليد، مکتب ولي عصر(عج)

55- مکارم شيرازي، ناصر،1427 ه ق، دائره المعارف فقه مقارن، ناشر: انتشارات مدرسه امام علي(ع)

56- مدرسي طباطبايي، سيد حسين، 1410 ه ق، مقدمه اي بر فقه شيعه، مترجم: محمد آصف فکرت،مشهد، بنياد پژوهش هاي اسلامي.

57- واسعي، سيد محمد، 1387، انتشارات کانون انديشه جوان، ج 1.

58- يوسفي مقدم، محمد صادق، 1387، درآمدي بر اجتهاد از منظر قرآن، انتشارت دفتر تبليغات اسلامي قم.

منابع عربي:

59- ابن فارسي، احمد، معجم مقائيس اللغه، ج 6، چاپ اول، قم انتشارات دفتر تبليغات اسلامي حوزه علميه 1404 ق

60- حکيم، سيد منذر طباطبايي، مراحل تطور الاجتهاد في الفقه الامامي، چاپ اول، قم، انتشارات مجله فقه اهل بيت عليهم السلام، بي تا

61- جوهري، اسماعيل بن حماد، الصحاح- تاج اللغه و صحاح العربيه، چاب اول، بيروت، نشر دارالعلم للملائين 1410 ق

62- حلي، مقداد بن عبدالله سيودي، مترجم: بخشايشي، عبدالرحيم عقيقي، کنز العرفان في فقه القران، ج 1،

63- حلي، حسن بن يوسف، شرح تجريد، مقصد چهارم، مساله هفتم، دارالاحیا التراث الحدیث، بیروت 1392 ق

64- حسيني حائري، سيد کاظم، ولايه الامر في عصر الغيبه، دارالفکر، قم، 1402 ه ق.

65- شهرستاني، ابوالفتح محمد بن عبدالکريم،1350، الملل و النحل،مترجم، صدرترکه اصفهاني،افضل الدين، ج1، انتشارات اقبال

66- شيخ مفيد، الفصول المختاره، 1402ق، ج 2، دارالحيا العربي، بيروت

67- عاملي حر، محمد بن حسن، وسائل الشيعه، ج 9، 77 حديث 11564، دارلاحيا اتراث بيروت 1981 م

68- صدر، سيد محمد باقر، اقتصادنا، 1417ه ق، دفتر تبليغات اسلامي شعبه خراسان

69- کليني، يعقوب، فروع کافي، 1379 ه ش، کتاب معيشت باب ضرار، ج 8، حيدريه نجف 1379 ه ش

70- کليني، يعقوب، اصول کافي، ج 1، باب البدع و المقاییس، حدیث 15، حیدریه نجف، 1379 ه ق.

71- کليني، يعقوب، فروع کافي، ج 5، کتاب الجهاد باب 13، حيدريه نجف 1379، ه ق

72- کليني، يعقوب، فروع کافي، ج 6، کتاب الزی و النجمل باب اللباس، حدیث 15 حیدریه نجف 1379 ه ش.

73- مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، ج 6، موسسه وفا، بیروت 1402 ه ق.

مقالات و مجلات

74- علي پور تولون، ناهيد، ادوار فقه شيعه، 1390

75- جناتي، محمد ابراهيم، سيري در منابع اجتهاد، کيهان انديشه،1365، مهر و آبان، ش 8. www.noormags.com

76- جناتي، محمد ابراهيم، فقه و اصول، کيهان انديشه، شماره 34    www.noormags.co m

77- جناتي، محمد ابراهيم، ادوار اجتهاد، کيهان انديشه،1371، آذر و دي، شماره 45. www.noormags.com

78- جناتي، محمد ابراهيم، غلبه اجتهاد بر اخباريگران، کيهان انديشه، شماره   www.noormags.com

79- جناتي، محمد ابراهيم، 1365، اجتهاد در جامعه اسلامي، کيهان انديشه، ش 10 www.noormags.com

80- جناتي، محمد ابراهيم، ادوار اجتهاد، کيهان انديشه، ش 34 www.noormags.com

81- جناتي، محمد ابراهيم، نخستين دوره از ادوار اجتهاد، کيهان انديشه، 1370،فروردين و ارديبهشت، شماره 35.                www.noormags.com

82- جناتي، محمد ابراهيم، دومين دوره از ادوار اجتهاد، کيهان انديشه، 1370، خرداد و تير، شماره 36. www.noormags.com  

83- جناتي، محمد ابراهيم، سومين دوره از ادوار اجتهاد، کيهان انديشه، 1371، خرداد و تير، شماره 42. www.noormags.com   

84- جناتي، محمد ابراهيم، عصر گسترش استدلال در مسائل اجتهادي، کيهان انديشه، 1371، شماره 44. www.noormags.com                            85- جناتي، محمد ابراهيم، عصر تکامل اجتهاد، کيهان انديشه، 1371، شماره 45.  www.noormags.com

86- نشريه اعتماد به ضميمه 1802.

87- مجله فقه دفتر تبليغات اسلامي قم، برگرفته از مقاله سير تحول فقه اجتهادي

88- هادي منش، ابوالفضل، اجتهاد در عصر امام باقر(ع) نشريه مبلغان،1383،دي و بهمن، شماره 66 – www.noormags.com

89- جعفري، محمد مهدي، تاريخ تحول فقه شيعه، نشريه اعتماد سال چهارم، 1379، ضميميه 1802

90- متن سخنراني رهبر معظم انقلاب اسلامي، مجله حوزه، سال چهارم، 1374، شماره 72

91- احتشامي نيا، محسن، پژوهشهاي ادوار اجتهاد و دکتر گرجي، نشريه علمي و پژوهشي

سايتها:

92- سايت اهل بيت

93- سايت راسخون

94- سايت اطلاع رساني حوزه

95- سايت پژوهشکده امام محمد باقر(ع)

96- سايت ويکي