مبانی نظری و پیشینه پژوهشی اثبات امامت اميرالمؤمنين(ع) بوسيله آيات صادقين، مباهله و نجم و پاسخ به شبهات كتابهاي منهاج السنه، اصول مذهب شيعه و امامت در پرتو نصوص

با سحافایل در خدمت شما هستیم با «پیشینه پژوهشی و تحقیق و مبانی نظری اثبات امامت اميرالمؤمنين(ع) بوسيله آيات صادقين، مباهله و نجم و پاسخ به شبهات كتابهاي منهاج السنه، اصول مذهب شيعه و امامت در پرتو نصوص» که بطور کامل و جامع به این مبحث پرداخته و نیاز شما را به هرگونه جستجوی بیشتری برطرف خواهد نمود.

فهرست محتوا

مقدمه

تعريف و محدوده مسأله

پيشينه موضوع

ضرورت

اهداف

فرضیه

سؤال اصلي

سؤالات فرعي

بخش اول: آيه صادقين

    فصل اول: شأن نزول و مفردات آيه صادقين

گفتار اول: شأن نزول

گفتار دوم: مفردات

الف) معناي لغوي صدق

ب) استعمال قرآني صدق

ج) استعمال قرآني صديقين

فصل دوم: ديدگاه مفسرين اهل سنت درباره آيه صادقين

گفتار اول: تفاسير اهل سنت

    الف) كساني كه اعتقاد به عصمت و انطباق بر اميرالمؤمنين(ع) ندارند

1) طبري

2) احمد بن علي جصاص

3) ماوردي

4) زمخشري

5) ابن عربي

6) بيضاوي

7) ابوحيان

8) ابن كثير دمشقي

9) احمد بن محمد بن عجبيه

10) ابن عاشور

11) مراغي

ب) كساني كه عصمت را پذيرفته، انطباق بر اميرالمؤمنين(ع) را نپذيرفته اند
ج) كساني كه انطباق آيه بر اميرالمؤمنين(ع) را به عنوان يكي از احتمالات مطرح نموده اند

1) ابن ابي حاتم

2) حاكم حسكاني

3) ثعلبي

4) اسفرايني

5) سور آبادي

6) سيوطي

7) آلوسي

8) مظهري

گفتار دوم: روايات اهل سنت

دسته اول: تصريح به صادق بودن پيامبر(ص) و امام علي(ع

دسته دوم: اميرالمؤمنين(ع) صديق اكبر است

دسته سوم: اميرالمومنين(ع) اولين صديقين است

دسته چهارم: اميرالمؤمنين(ع) افضل صديقين است

دسته پنجم: اميرالمؤمنين(ع) لسان صدق است

دسته ششم: روز قيامت صديق از اسامي اميرالمؤمنين(ع) است

    فصل سوم: ديدگاه مفسرين شيعه درباره صادقين
گفتار اول : ادله عقلي و قرائن موجود در آيه

الف) بيان متقدمين

ب) بيان متأخرين و معاصرين

گفتار دوم: تبيين صادقين بوسيله ديگر آيات

گفتار سوم: روايات صادقين

    فصل چهارم: پاسخ به شبهات آيه صادقين
گفتار اول: شبهات فخر رازي
گفتار دوم: شبهات ابن تيميه
گفتار سوم: شبهه فيصل نور
بخش دوم: آيه مباهله

   فصل اول: شأن نزول و مفردات آيه مباهله

گفتار اول: شأن نزول

گفتار دوم: مفردات

الف) ترجمه و توضيح

ب) معاني لغوي

ج) معناي اصطلاحي مباهله

د) تركيب آيه

فصل دوم: ديدگاه مفسرين اهل سنت درباره آيه مباهله

گفتاراول: ديدگاه مشهور و موافق با نظر شيعه

الف) صحابه و تابعين

ب) مفسرين اهل سنت

ج) راويان و مورخان اهل سنت

• ابن عساكر دمشقي
• احمد بن حنبل
• ترمذى
• نسائي
• حاكم نيشابوري
• روايت ابن حجر عسقلاني
• نوشتن صلح نامه

د) استدلال مفسرين اهل سنت به حديث مباهله بر افضليت اميرالمؤمنين(ع
گفتاردوم: ديدگاه غيرمشهور و مخالف با نظر شيعه

الف) مفسرين تحريف كننده

ب) تلاشهاي بيهوده و تحريفات
1) حذف و يا عدم انطباق عناوين بر حاضرين در مباهله
2) اضافه نمودن خلفاي ثلاث به مدعوين
3) تحريف در معناي انفسنا
4) مماثلت در عشيره
5) علي مجازا در ابناء داخل است
6) پنهان نمودن اصل حديث
7) تغيير زمان نزول آيه
8) به جاي نام اميرالمؤمنين(ع) «وناس من اصحابه» اضافه شده

  فصل سوم: ديدگاه مفسران و علماي شيعه درباره آيه مباهله

گفتار اول: تفسير آيه

الف) فرازهاي آيه مباهله

ب) نكاتي پيرامون مباهله

• شرائط حاضرين در مباهله
• شرائط مباهله
• جايگاه مباهله

گفتار دوم: اثبات افضليت و ولايت اميرالمؤمنين(ع)

الف) استدلال ائمه اطهار(ع)

ب) استدلال علما و مفسرين

• شيخ مفيد(ره)
• سيد مرتضي(ره
• شيخ طوسي(ره)
• خواجه نصير(ره
• علامه حلي(ره)
• تفاسير متأخرين

گفتار سوم: روايات مباهله

فصل چهارم: پاسخ به شبهات درباره آيه مباهله

گفتار اول: شبهات ابن تیمیه

گفتار دوم: شبهات ديگران

بخش سوم: آيه نجم

فصل اول: مفردات آيه نجم

        گفتار اول: معاني لغوي

گفتار دوم: استعمالات قرآني

فصل دوم: ديدگاه اهل سنت درباره آيه نجم

گفتار اول: اقوال مفسرين

الف) مفسرين مخالف تفسير شيعه

1) فخر رازي

2) ابن عربي

3) ابوحيان

4) تفاسير معاصر

ب) مفسريني كه نظر شيعه را ذكر نمودند

گفتار دوم: روايات كتب اهل سنت

فصل سوم: ديدگاه مفسرين و علماي شيعه درباره آيه نجم

گفتار اول: تفسير مطابق ظاهر

گفتار دوم: تفسير باطن آيه بوسيله روايات

   نتيجه گيري و جمع بندي

«يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آَمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَكُونُوا مَعَ الصَّادِقِينَ.»

اي كساني كه ايمان آورده ايد تقوا پيشه نموده و همراه باصادقين باشيد.

آيه صادقين، كه آيه 119 سوره توبه است اولين آيه اي است كه در اين تحقيق به آن  مي پردازيم. جهت روشن شدن فضاي پيراموني نزول آيه صادقين، به سوره توبه نگاه مختصري خواهيم داشت كه در ضمن توضيح چند مطلب بيان مي گردد:

اول: اين سوره دو نام مختلف دارد، يكي «توبه» و ديگري «برائت». علّت اين كه آن را «برائت» ناميده‏اند اين است كه سوره فوق با كلمه‏ «برائت» شروع مى‏شود، علاوه بر اين كه اين سوره مشتمل بر اعلان برائت و بيزارى از مشركان و بت‏پرستان و دشمنان اسلام است، و بدين جهت اين سوره با «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ» كه نشانه رحمت و رحمانيّت و ملاطفت و مدارا است شروع نشده است. و امّا علّت اين كه اين سوره را «توبه» ناميده‏اند اين است كه در بسيارى از آيات اين سوره دعوت به توبه و بازگشت به سوى خداوند مطرح شده است؛ يعنى، على‏رغم اين كه سوره با اعلان جنگ و بيزارى و برائت شروع مى‏شود و فضاى سوره شدّت جنگ و اعلان بيزارى است، آيات توبه به صورت گسترده در آن مطرح شده است، از جمله دو آيه متصل به آيه صادقين.

دوم: آيات ابتدايي سوره توبه در اواخر سال نهم هجرى، يعنى يك سال قبل از رحلت پيامبر اكرم(ص) نازل شده است. پيامبر(ص) در اين سال و بر اساس همين آيات، حضرت على(ع) را مأمور نمودند كه چهار مطلب را به هنگام مراسم پرشكوه حج به مسلمانان اعلان كند: نخست اين كه از سال نهم هجرى به بعد هيچ كس حق ندارد برهنه طواف كند. دوم آنكه مشركان و بت‏پرستان از اين پس حق طواف خانه خدا را ندارند. سوم آنكه مسلمانان به عهد و پيمان خويش با مشركان تا پايان قرار داد وفا مى‏كنند؛ ولى پس از آن با آنها عهد و پيمانى نمى‏بندند. و پيمان را تجديد نمى‏كنند. چهارم آنكه مشركانى كه با مسلمين عهد و پيمانى ندارند، ظرف مدّت چهار ماه فرصت دارند كه عقايد و اعتقادات خويش را اصلاح كنند و دست از شرك و بت‏پرستى بردارند در غير اين صورت مسلمانان با آنها خواهند جنگيد.

به هر حال، آيات اوّليّه سوره توبه، كه به مضمون آن اشاره شد، در اواخر سال نهم هجرت نازل شد و به احتمال قوى بقيّه سوره، و از جمله آيه مورد بحث، در سال دهم هجرت، يعنى در آخرين سال زندگانى پيامبر اكرم(ص)، نازل گشت. بنابراين، «آيه صادقين» در اواخر عمر مبارك پيامبر اسلام(ص) نازل شده و زمينه ولايت، امامت و خلافت علىّ بن أبي طالب(ع) را آماده مى‏كند.

فصل اول: شأن نزول و مفردات آيه صادقين

در اين فصل ابتدا شأن نزول اين آيه و آيات قبل از آن كه به يكديگر متصل مي باشند را مطرح نموده سپس به ذكر مفردات و بيان معاني لغوي و اصطلاحي آنها خواهيم پرداخت.

گفتار اول: شأن نزول

اين آيه را با دو آيه قبل از آن مرتبط دانسته اند: «لَقَدْ تابَ اللَّهُ عَلَى النَّبِيِّ وَ الْمُهاجِرينَ وَ الْأَنْصارِ الَّذينَ اتَّبَعُوهُ في‏ ساعَةِ الْعُسْرَةِ مِنْ بَعْدِ ما كادَ يَزيغُ قُلُوبُ فَريقٍ مِنْهُمْ ثُمَّ تابَ عَلَيْهِمْ إِنَّهُ بِهِمْ رَؤُفٌ رَحيمٌ»مسلّماً خداوند رحمت خود را شامل حال پيامبر و مهاجران و انصار، كه در زمان عسرت و شدّت در جنگ تبوك از او پيروى كردند، نمود بعد از آنكه نزديك بود دلهاى گروهى از آنها، از حقّ منحرف شود و از ميدان جنگ بازگردند سپس خدا توبه آنها را پذيرفت، كه او نسبت به آنان مهربان و رحيم است.

«وَ عَلَى الثَّلاثَةِ الَّذينَ خُلِّفُوا حَتَّى إِذا ضاقَتْ عَلَيْهِمُ الْأَرْضُ بِما رَحُبَتْ وَ ضاقَتْ عَلَيْهِمْ أَنْفُسُهُمْ وَ ظَنُّوا أَنْ لا مَلْجَأَ مِنَ اللَّهِ إِلاَّ إِلَيْهِ ثُمَّ تابَ عَلَيْهِمْ لِيَتُوبُوا إِنَّ اللَّهَ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحيمُ» همچنين آن سه نفر كه از شركت در جنگ تبوك تخلّف جستند، و مسلمانان با آنان قطع رابطه نمودند، تا آن حدّ كه زمين با همه وسعتش بر آنها تنگ شد حتّى در وجود خويش، جايى براى خود نمى‏يافتند در آن هنگام دانستند پناهگاهى از خدا جز بسوى او نيست سپس خدا رحمتش را شامل حال آنها نمود، و به آنان توفيق داد تا توبه كنند خداوند بسيار توبه‏پذير و مهربان است‏.

جنگ تبوك در سال نهم هجرى واقع شد، تبوك مرز و موضعى است بين شام و مدينه و در اصل نام قلعه محكمى بوده كه نوار مرزى شام و مدينه بود. از تبوك تا مدينه چهارده منزل و تا شام پانزده منزل راه است. اين جنگ بين مسلمين و روم واقع شد. در اين جنگ تعداد لشكر مسلمين 25 هزار نفر و بنا به قولى 30 هزار نفر بود. در اين جنگ بود كه پيامبر اكرم(ص) حضرت على بن أبي طالب(ع) را جانشين خود قرار داد، و دشمنان گفتند: رسول خدا(ص) از اين جهت على(ع) را همراه خود نبرد كه بردن او را شوم مي داند. هنگامى كه اين سخن به گوش على(ع) رسيد اسلحه خود را برداشت و در جرف كه تا مدينه يك فرسخ فاصله دارد خود را به پيامبر اكرم(ص) رسانيد.

پيغمبر اكرم(ص) فرمود: يا على(ع) براى چه آمدى؟ على(ع) گفت: براى اين سخنى كه منافقين گفتند. خاتم الانبياء(ص) فرمود: يا على(ع) آيا تو راضى نيستى كه براى من مثل هارون(ع) باشى براى موسى(ع)؟ با اين تفاوت كه بعد از من پيامبرى نخواهد آمد. تو خليفه منى براى امتم. تو در دنيا و آخرت برادر منى. هنگامى كه رسول خدا(ص) وارد تبوك شد. و صفات پيامبرى آن بزرگوار براى پادشاه روم ثابت گرديد ايمان و اسلام را به قوم خود عرضه كرد، ولى روميان نپذيرفتند. اما پادشاه روم در باطن به پيامبر اسلام(ص) ايمان آورد، ولى براى حفظ مقام سلطنت خود علنا اظهار ايمان نكرد. چون پيامبر خدا(ص) براى جنگ با لشكر روم مأموريت نداشت لذا بجانب مدينه مراجعت نمود.

عبدالله بن خيثمه از كسانى بود كه از رفتن به تبوك تخلف كرد تا وقتى كه ده روز از رفتن رسول خدا(ص) گذشت، در آن روز كه روز گرمى بود به خانه نزد دو تن از زنانش كه هر يك سايبان خانه خود را مرتب ساخته و بوسيله آب آن را خنك كرده و خوراكى براى وى آماده ساخته بودند رفته و چون آن منظره را ديد گفت: سبحان الله پيغمبر خدايى كه گناه گذشته‏ و آينده‏اش را خدا آمرزيد در سوز گرماى بيابان اسلحه جنگ بدوش كشيده ولى ابو خيثمة در زير سايبان خنك و خوراك آماده در كنار زنان زيبا بسر برد؟ اين انصاف نيست! سپس رو به زنان خود كرده گفت: سوگند بخدا با هيچيك از شما سخن نميگويم و زير سايبان نميآيم تا خود را به پيغمبر(ص) برسانم، اين سخن را گفت و بر شتر خويش سوار شده بسرعت راه تبوك را پيش گرفت، و هر چه زنانش با او سخن گفتند پاسخشان را نداد و بسرعت آمده تا نزديك تبوك رسيد، مردم كه از دور وى را مشاهده كردند گفتند: سوارى از راه ميرسد، مردم گفتند: يا رسول اللَّه(ص) ابا خيثمة است، وى از شتر پياده شد و به نزد رسول خدا(ص) رفته سلام كرد، حضرت به او فرمود: واى بر تو اى أبا خيثمة! ابو خيثمة جريان خود را براى آن حضرت نقل كرد، آنگاه رسول خدا(ص) درباره‏اش دعاى خير فرمود.

آيه 117 سوره توبه، درباره او نازل شده است كه در آغاز انحرافى در دلش پيدا شد، و از رفتن با رسول خدا(ص) تخلف كرد و سپس خدا پابرجايش ساخت. اما آيه 118 درباره كعب بن مالك و مرارة بن ربيع و هلال بن امية نازل شد كه آنان از رفتن به تبوك خوددارى كردند اما نه از روى نفاق بلكه از روى تنبلى، و سپس پشيمان گشتند. و چون رسول خدا به مدينه باز گشت به نزد آن حضرت آمده عذر خواهى كردند ولى رسول خدا(ص) پاسخشان را نداد و به مسلمانان نيز دستور داد با آنها سخن نگويند، مردم نيز حتى كودكان خردسال به پيروى از دستور رسول خدا(ص) از آنها كناره گرفتند، زنانشان نزد رسول خدا(ص) آمده گفتند: ما نيز از آنها كناره‏گيرى كنيم؟ حضرت فرمود: نه، ولى مواظب باشيد آنها با شما نزديكى نكنند.

اين جريان سبب شد كه شهر مدينه بر آن سه نفر تنگ شود و از اينرو از شهر بيرون رفته به كوهها پناه بردند، و خانواده‏هاى آنها غذا برايشان ميبردند ولى با آنها سخن نمى‏گفتند، چند روزى بر اين منوال گذشت و آن سه نفر پهلوى يكديگر بسر ميبردند تا اينكه يكى از آنها گفت: مردم كه از ما بريده‏اند و كسى با ما سخن نميگويد خوبست ما هم از يكديگر جدا شويم و بدنبال اين سخن آن سه نفر نيز از هم جدا شده هر يك بسويى رفت و پنجاه روز تمام به اين حال بسر بردند و بدرگاه خداى تعالى زارى و تضرع و توبه كردند تا اينكه خداوند توبه‏شان را پذيرفت و اين آيه در شأنشان نازل شد.

اينها شأن نزول دو آيه قبل از آيه صادقين است و پس از اين دو آيه اين آيه شريفه نازل شده است.

توبة119

آيات ولايت در قرآن، ص: 133

سوره توبه آيه117

سوره توبه آيه118

مجمع البيان في تفسير القرآن، ج‏5، ص 119

فهرست منابع

• آلاء الرحمن فى تفسير القرآن ، بلاغى نجفى ،محمد جواد ، ، قرن چهاردهم ، شيعى ، ناشر: بنياد بعثت قم ، چاپ اول : 1420 ق ،تحقيق: واحد تحقيقات اسلامى بنياد بعث
• آيات الأحكام،استرآبادى، محمد بن على ،قرن يازدهم،شيعى،ناشر: مكتبة المعراجي تهران چاپ اول
• آيات الأحكام ،‌حسينى جرجانى ،سيد امير ابوالفتوح ،قرن دهم،شيعى ، ناشر: انتشارات نويد تهران چاپ اول 1404 ق
• احكام القرآن ، ابن العربى ،‌محمد بن عبدالله بن ابي بكر،‌ قرن ششم ، سني
• احكام القرآن ،‌جصاص، احمد بن على ، قرن چهارم، سنى ناشر: دار احياء التراث العربى بيروت 1405 ق
• احكام القرآن ، ابن ادريس شافعى، محمد ، قرن سوم ، سني ناشر:دارالكتب العلميه بيروت
• احكام القرآن ،‌ طبرى كيا هراسى، ابوالحسن على بن محمد ، قرن پنجم ، سنى ، ناشر: دارلكتب العلمية بيروت 1405 ق
• ارشاد الاذهان الى تفسير القرآن ، سبزوارى نجفى، محمد بن حبيب الله ، قرن چهاردهم ، شيعى ناشر: دار التعارف للمطبوعات بيروت1419
• اسباب نزول القرآن ، واحدى، على بن احمد ،قرن پنجم، سنى،ناشر: دار الكتب العلمية بيروت1411ق
• الأصفى فى تفسيرالقرآن، فيض كاشانى ،ملا محسن ،‌ قرن يازدهم ،‌ شيعى، مركز انتشارات دفتر تبليغات اسلامى قم 1418ق
• اطيب البيان في تفسير القرآن ، طيب ،سيد عبد الحسين ، قرن پانزدهم ،شيعى ناشر: انتشارات اسلام تهران1378 ش
• اعجاز البيان فى تفسير ام القرآن ، قونوى، صدرالدين محمد،قرن هفتم ، شيعى ،ناشر: مركز انتشارات دفتر تبليغات اسلامى قم 1381
• اعراب القرآن الكريم ،‌ دعاس- حميدان- قاسم ، قرن پانزدهم ، سنى ، ناشر: دارالمنير و دارالفارابى دمشق 1425ق
• اعراب القرآن ، زجاج ابراهيم بن سرى بن سهل ، قرن چهارم ، سنى ، ناشر: دارالكتاب المصرى و دارالكتب اللبنانى قاهره / بيروت 1420 ق
• اعراب القرآن، نحاس ،ابوجعفر احمد بن محمد، قرن چهارم ،سنى ، ناشر: منشورات محمدعلى بيضون، دار الكتب العلمية بيروت 1421ق
• الأمثل فى تفسير كتاب الله المنزل ، مكارم شيرازى ،ناصر ،قرن پانزدهم ،شيعى ،ناشر: مدرسه امام على بن ابى طالب قم 1421ق
• أنوار التنزيل و أسرار التأويل، بيضاوى، عبدالله بن عمر،قرن هشتم ، سنى ، ناشر: دار احياء التراث العربى بيروت 1418 ق
• انوار العرفان فى تفسير القرآن ، داور پناه ، ابوالفضل ، قرن پانزدهم ،شيعى ،ناشرانتشارات صدرتهران 1375ش
• انوار درخشان ،‌حسينى همدانى سيد محمد حسين قرن چهاردهم شيعى ، ناشر: كتابفروشى لطفى تهران 1404 ق
• إيجازالبيان عن معاني القرآن ، نيشابورى ، محمود بن ابو الحسن ، قرن ششم ، سني ، ناشر: دار الغرب الاسلامى بيروت1415 ق
• البحر المحيط فى التفسير،اندلسى، ابو حيان محمد بن يوسف ، قرن هشتم ، سنى ، ناشر: دار الفكربيروت 1420ق
• البحر المديد فى تفسير القرآن المجيد ، ابن عجيبه ، احمد بن محمد ، قرن سيزدهم، سنى ، ناشر: دكتر حسن عباس زكى قاهره 1419 ق
• بدايع الكلام فى تفسير آيات الأحكام ، ملكى ، ميانجى محمد باقر ، قرن  پانزده ، شيعى ،‌ ناشر: مؤسسه الوفاء بيروت  1400ق
• البرهان فى تفسير القرآن ، بحرانى، سيد هاشم ، قرن يازدهم ،شيعى ، ناشر: بنياد بعثت تهران 1416ق
• بحارالانوار الجامعه لدررالاخبار الائمه الاطهار، محمد باقر بن محمد تقي مجلسي ناشر احياء التراث العربي بيروت سال 1403ق
• البلاغ فى تفسير القرآن بالقرآن ، صادقى تهرانى محمد ، قرن پانزدهم ، شيعى ، ناشر: مؤلف قم 1419ق
• البيان فى تفسير القرآن ، خويى ، سيد ابوالقاسم ، قرن پانزدهم، شيعي
• پرتوى از قرآن ، طالقانى ، سيد محمود ، قرن چهاردهم ، شيعى ، ناشر: شركت سهامى انتشار، تهران 1362ش
• تاج التراجم فى تفسير القرآن للاعاجم ، اسفراينى، ابوالمظفر شاهفور بن طاهر، قرن پنجم ،‌سنى ، ناشر: انتشارات علمى و فرهنگى ، تهران 1375ش
• تأويل الآيات الظاهرة ، حسينى استرآبادى، سيد شرف الدين على ، قرن دهم، شيعى ، ناشر: دفتر انتشارات اسلامى جامعه‏ى مدرسين حوزه علميه قم 1409ق
• التبيان فى اعراب القرآن ، عكبرى عبدالله بن حسين ، قرن هفتم ،‌سنى ، ناشر بيت الافكار الدوليه عمان- رياض
• التبيان فى تفسير القرآن ، طوسى ،‌محمد بن حسن قرن پنجم،مذهب شيعى ، ناشر: دار احياء التراث العربى بيروت
• التبيان فى تفسير غريب القرآن، هائم ،شهاب الدين احمد بن محمد ، قرن: نهم ، سنى ، دار الغرب الإسلامي بيروت 1423ق
• تبيين القرآن ، حسينى شيرازى ، سيد محمد ، قرن پانزدهم ، شيعى ، ناشر: دار العلوم بيروت 1423ق
• التحرير و التنوير، ابن عاشور ، محمد بن طاهر ، قرن چهاردهم ، سني ، ناشر:مؤسسة التاريخ
• التحقيق في كلمات القرآن الكريم ،‌ مصطفوى، حسن ،‌قرن پانزدهم ، شيعى ، ناشر: بنگاه ترجمه و نشر كتاب تهران 1360ش
• ترجمه تفسير الميزان ، مترجم :موسوى همدانى، سيد محمد باقر، قرن: چهاردهم ، شيعى ، ناشر: دفتر انتشارات اسلامى جامعه‏ى مدرسين حوزه علميه قم 1374ش
• تفسير آسان ، نجفى خمينى، محمد جواد قرن: چهاردهم ، شيعى ، ناشر: انتشارات اسلاميه تهران 1398 ق
• تفسير ابن عربى ، ابن عربى، ابو عبدالله محيى الدين محمد ، قرن هفتم ، ناشر: دار احياء التراث العربى ، بيروت 1422ق
• تفسير اثنا عشرى ، حسينى شاه عبدالعظيمى، حسين بن احمد ، قرن چهاردهم ،شيعى ، ناشر: انتشارات ميقات تهران 1363ش
• تفسير الرازي؛ مفاتيح الغيب و يا تفسير الكبير، ابوعبدالله فخر رازي چاپ احياء تراث العربي بيروت چاپ سوم سال 1420
• تفسير احسن الحديث ، قرشى، سيد على اكبر، قرن پانزدهم ، شيعى ، ناشر: بنياد بعثت تهران 1377
• تفسير الجلالين ،محلى جلال الدين و جلال الدين سيوطى ، قرن: نهم و دهم ،سنى ، ناشر: مؤسسه النور للمطبوعات بيروت1416ق
• تفسير الحبرى ، حبرى كوفى، ابو عبدالله حسين بن حكم، قرن سوم ،زيدى مذهب، ناشر: مؤسسه آل البيت عليهم السلام لاحياء التراث بيروت 1408ق
• التفسير الحديث ، دروزة، محمد عزت ، قرن چهاردهم ،سنى، ناشر: دار إحياء الكتب العربية قاهره1383 ق
• تفسير الصافى ، فيض كاشانى، ملا محسن ، قرن يازدهم ،شيعى ، ناشر: انتشارات الصدر تهران 1415ق
• تفسير القرآن العظيم، ابن كثير دمشقى، اسماعيل بن عمرو ، قرن هشتم ، سنى ،ناشر: دار الكتب العلمية، منشورات محمدعلى بيضون بيروت 1419ق
• تفسير القرآن العظيم ، ابن ابى حاتم ،عبدالرحمن بن محمد ، قرن چهارم ، سنى ، ناشر: مكتبة نزار مصطفى البازعربستان سعودى1419ق
• تفسير القرآن الكريم ،ابن قيم جوزى، محمد بن ابى بكر ، قرن هشتم ،سنى ، ناشر: دار و مكتبة الهلال بيروت 1410ق
• تفسير القرآن الكريم ، شبر، سيد عبد الله ، قرن: سيزدهم ،شيعى ، ناشر: دار البلاغة للطباعة و النشر بيروت 1412ق
• تفسير القرآن المجيد ، شيخ مفيد، محمد بن محمد بن نعمان ،چهارم ، شيعى ، ناشر: مركز انتشارات دفتر تبليغات اسلامى قم 1424ق
• تفسير المراغى ، مراغى؛ احمد بن مصطفى ، قرن چهاردهم ، سنى ،‌ ناشر: داراحياء التراث العربى ، بيروت
• التفسير المظهرى ، مظهرى؛ محمد ثناءالله ، قرن سيزدهم ،‌ سنى ،‌ ناشر: مكتبة رشديه پاكستان 1412ق
• تفسير بيان السعادة فى مقامات العبادة ، گنابادى؛ سلطان محمد ، قرن چهاردهم ، شيعى ، ناشر: مؤسسة الأعلمي للمطبوعات بيروت 1408ق
• تفسير جوامع الجامع ،طبرسى؛ فضل بن حسن ،‌ قرن ششم، شيعى ،ناشر: انتشارات دانشگاه تهران و مديريت حوزه علميه قم 1377ش
• تفسير روح البيان ، حقى؛ بروسوى اسماعيل ، قرن دوازدهم ، سنى ، ناشر: دارالفكر بيروت
• تفسير سور آبادى ،‌ سور آبادى؛ ابوبكر عتيق بن محمدقرن پنجم ،سنى، ناشر: فرهنگ نشر نو تهران 1380ش
• تفسير فرات الكوفى ، فرات كوفى ابوالقاسم فرات بن ابراهيم قرن چهارم ، شيعى ،ناشر: سازمان چاپ وانتشارات وزارت ارشاد اسلامى تهران 1410ق
• تفسير كنز الدقائق و بحر الغرائب : قمى مشهدى ؛ محمد بن محمدرضا ، قرن دوازدهم ،شيعى ،‌ ناشر: سازمان چاپ وانتشارات وزارت ارشاد اسلامى ، تهران 1368ش
• تفسير نسفى: نسفى نجم‏الدين محمد ، قرن ششم ، سنى ، ناشر: انتشارات سروش تهران 1367ش
• تفسير نمونه: مكارم شيرازى؛ ناصر ، قرن: پانزدهم ، شيعى ، ناشر: دار الكتب الإسلامية تهران 1374ش
• تفسير نور الثقلين: عروسى حويزى ؛عبد على بن جمعه ،قرن يازدهم ، شيعى ، ناشر: انتشارات اسماعيليان قم سال 1415ق
• تلخيص البيان عن مجازات القرآن ، سيد رضى ابوالحسن محمد بن حسين ، قرن پنجم ، شيعي ، ناشر:دارالاوضاء بيروت
• جامع البيان فى تفسير القرآن: طبرى؛ ابو جعفر محمد بن جرير ، قرن چهارم ، سنى ، ناشر: دار المعرفه بيروت 1412ق
• الجامع لأحكام القرآن: قرطبى؛ محمد بن احمد ، قرن هفتم ،سنى ، ناشر: انتشارات ناصر خسرو تهران 1364 ش
• جلاء الأذهان و جلاء الأحزان: جرجانى؛ ابو المحاسن حسين بن حسن ، قرن هشتم، شيعى ، ناشر: انتشارات دانشگاه تهران1377ش
• الدر المنثور فى تفسير المأثور: سيوطى؛ جلال الدين ، قرن دهم ،سنى ، ناشر: كتابخانه آية الله مرعشى نجفى قم 1404ق
• دقائق التأويل و حقائق التنزيل: حسنى ؛ أبوالمكارم محمود بن محمد ،‌قرن هفتم ،شيعى،ناشر: نشر ميراث مكتوب تهران1381ش
• روح المعانى فى تفسير القرآن العظيم: آلوسى؛ سيد محمود قرن: سيزدهم سنى ناشر: دارالكتب العلميه بيروت 1415ق
• شواهد التنزيل لقواعد التفضيل: حسكانى؛ عبيد الله بن احمد ، قرن پنجم ،سنى ، ناشر: سازمان چاپ وانتشارات وزارت ارشاد اسلامى تهران 1411 ق
• كتاب التفسير ، عياشى ؛ محمد بن مسعود، قرن: چهارم ،شيعى ، ناشر: چاپخانه علميه تهران 1380ش
• كتاب العين : فراهيدى؛ خليل بن احمد ، قرن دوم ، شيعى، انتشارات هجرت قم1410ق
• الكشاف عن حقائق غوامض التنزيل : زمخشرى؛ محمود ، قرن ششم،سنى ، ناشر: دار الكتاب العربي بيروت 1407ق
• الكشف و البيان عن تفسير القرآن: ثعلبى نيشابورى؛ ابو اسحاق احمد بن ابراهيم ، قرن پنجم، سنى، ناشر: دار إحياء التراث العربي بيروت 1422ق
• لسان العرب: ابن منظور؛ محمد بن مكرم ، قرن هفتم ،‌ شيعى، ناشر: دار صادر بيروت 1414ق
• مجمع البيان فى تفسير القرآن: طبرسى؛ فضل بن حسن ، قرن ششم ،شيعى ، ناشر: انتشارات ناصر خسرو تهران 1372ش
• مفاتيح الغيب: فخرالدين رازى؛ ابوعبدالله محمد بن عمر، قرن ششم ،سنى ،‌ ناشر: دار احياء التراث العربى بيروت 1420ق
• المفردات في غريب القرآن: راغب اصفهانى؛ حسين بن محمد ، قرن ششم ، سنى ، ناشر: دارالعلم الدار الشامية دمشق بيروت 1412ق
• منهاج السنه النبويه، احمد بن عبدالحليم بن تيميه 8 جلد ، ناشر مؤسسه قرطبه سال 1406 ق
• الميزان فى تفسير القرآن: طباطبايى؛ سيد محمد حسين ، قرن: چهاردهم ،شيعى ، ناشر: دفتر انتشارات اسلامى جامعه‏ى مدرسين حوزه علميه قم 1417ق