مبانی نظری و پیشینه پژوهشی ارکان معاونت در جرم

مقدمه:

یکی از مباحث اساسی در رشته حقوق جزای عمومی بحث معاونت در جرم است . اینکه چه کسانی و تحت چه شرایطی معاون جرم می شوند و سهم آنان تا چه اندازه موثر است و نهایتاً مجازات آنان چه میزان است موضوع بحث معاونت است، معمولاً معاونان تحت انگیزه ها و موقعیت های گوناگون وارد صحنه جرایم می شوند. برخی ها با انگیزه مالی و وعده های مادی فریفته می شوند برخی ها با انتقام جویی، برخی با انگیزه های سیاسی و عقیدتی عنوان جرم را پیدا می کنند.

فردی که به فکر ارتکاب جرم می افتد ممکن است آن اندازه از جسارت برخوردار باشد که بتواند به تنهایی و بدون واسطه دیگری جرم مورد نظر خود را در خارج محقق سازد. و یا اینکه به هر دلیلی نخواهد خود در صحنه جرم حاضر باشد، اما چون خواهان وقوع آن جرم است ، از پس پرده بر کار مباشر جرم نظارت و با او همفکری و همکاری کند و در پی این همکاری جرم مورد نظر نیز واقع شود، چنین شخصی را که بصورت فرعی و تبعی به مجرم یاری رساند، اما در عملیات سازنده یا عنصر مادی جرم دخالت مستقیم ندارد، معاون، و چنین عملی را معاونت در جرم می گویند، قانونگذار معاونت را تعریف نکرده، اما مصادیق و صورتهای مختلف آن را در ماده 43 بیان داشته است.

معاون جرم کسی است که شخصاً در ارتکاب عنصر مادی قابل استناد به مباشر یا شرکای جرم دخالت نداشته و تنها در ارتکاب جرم از طریق رفتار مادی ولی متمایز از عنصر مادی نفس جرم با قصد مجرمانه همکاری داشته است و این همکاری باید قبل یا مقارن (همزمانی) با وقوع جرم اصلی باشد و امکان دارد کسی بی آنکه در عملیات اجرایی جرمی شرکت داشته باشد به طریق مختلف ، دیگری یا دیگران را در ارتکاب عمل مجرمانه یاری می کند.

مصادیق معاونت در جرم حصری هستند نه تمثیلی و در ماده 43 قانون مذکور مشخص شده است و کلیه مصادیق معاونت در ماده فوق از اعمال مثبت تشکیل یافته اند، بنابراین ترک فعل یا خودداری از انجام عمل را نمی توان به عنوان معاونت مجازات نمود. بطور کلی معاون وقتی موجب مجازات است که فاعل اصلی مرتکب جرمی شود یا شروع به اجرای آن بنماید، بنابراین شروع به معاونت به علت فقدان اصل عمل قابل مجازات نیست. ماده 43 قانون مذکور را اشعار داشته اشخاص زیر معاون جرم محسوب و با توجه به شرایط و امکانات خاصی و دفعات و مراتب جرم و تادیب از وعظ و تهدید و درجات تعزیر ، تعزیر می شوند.

1- هر کس دیگری را تحریک یا ترغیب یا تهدید، تطمیع به ارتکاب جرم نماید و یا به وسیله دسیسه و فریب و نیرنگ موجب وقوع جرم شود.

2- هر کس با علم و عمد وسایل ارتکاب جرم را تهیه کند و یا طریق ارتکاب آن را با علم به قصد مرتکب ارائه دهد.

3- هر کس عالماً ، عامداً وقوع جرم را تسهیل کند.

تبصره 1- برای تحقیق معاونت در جرم وجود قصد و تقدم و یا اقتران زمانی بین عمل معاون و مباشر جرم شرط است.

تبصره 2 – در صورتی که برای معاونت جرمی ، مجازات خاص در قانون یا شرع وجود داشته باشد همان مجازات اجراء خواهد شد.

بنابراین معاون باید عالماً ، عامداً به جرم اصلی یاری کرده باشد به همین دلیل است که علم و اطلاع در تهیه وسایل جرم و نیز علم و عمد در تسهیل نیز در قانون و در موارد گوناگون صریحاً پیش بینی شده است و بین قصد مجرمانه مباشر و معاونت باید وحدت وجود داشته باشد. مثلاً اگر معاون وسیله ارتکاب جرم کلاهبرداری را فراهم می کند قصد مباشر نیز باید کلاهبرداری باشد.

طبق ماده 44 در صورتی که فاعل جرم به جهتی از جهات قانونی قابل تعقیب نباشد و یا تعقیب و با اجرای حکم مجازات او به جهتی از جهات قانونی موقوف گردد تاثیری در حق معاون جرم نخواهد داشت. بعضی از مصادیق معاونت در جرم که درقانون برای آنها مستقلاً مجازات تعیین شده است. عبارتند از : معاونت در قتل عمد، معاونت در قطع عضو و یا جرح عمدی، معاونت در سرقت تعزیری، و … و طبق رویه قضایی در جرایم غیر عمدی به جهت فقدان وحدت قصد معاونت امکان ندارد اما در معاونت در رانندگی بدون پروانه جرم عمدی منتهی به صدمات بدنی قابل تحقق است.

واز نظر تعیین دادگاه صلاحیتدار ، شرکاء و معاونین جرم در دادگاهی محاکمه می شوند که صلاحیت رسیدگی به اتهام مجرم اصلی را دارد. در صورتی که جرم اصلی در کشور ایران ارتکاب ولی معاونت آن در خارج از کشور انجام یافته باشد جرم واقع شده در ایران محسوب و رسیدگی به اتهام معاون جرم در صلاحیت دادگاههای ایران است. به علاوه در مورد جرائم ارتکابی در خارج از کشور چنانچه اصل عمل در مراجع قضایی ایران قابل تعقیب باشد، رسیدگی به موضوع معاونت در آن جرم اعم از اینکه در ایران و یا در خارج از کشور مصداق پیدا کرده باشد، در صلاحیت همان مراجع قضائی ایران است (مواد 3-5 قانون مجازات اسلامی).

همچنین گاهی ممکن است در جرمی معاون نقش اصلی را داشته و به اصطلاح موتور عمل مجرمانه باشد در این صورت می گویند معاون اقوی از مباشر است و در حقیقت می توان او را به عنوان مباشر تحت تعقیب و مجازات قرار داده از نظر مجازات نیز مجازات معاون بدین شرح است که اگر برای معاون در جرمی مجازات خاصی در قانون معین شده باشد، همان مجازات اعمال می گردد و در جرایم تعزیری چنانچه مجازات خاصی برای معاون وجود نداشته باشد طبق ماده 726 قانون مجازات اسلامی مجازات معاون حداقل مجازات مباشر است و در غیر موارد فوق طبق ماده 43 تعزیر می شود.

برای تشخیص فاعل اصلی جرم از معاون ، قانونگذار ایران ضابطه عینی یا موضوعی را پذیرفته و به نوع و کیفیت عمل انجام شده توجه دارد. ضابطه ذهنی ، تاریخچه معاونت در حقوق ایران به تصویب مواد 28 تا 30 قانون مجازات عمومی مصوب 1304 بر می گردد و در سال 1352 قانونگذار در موارد مذکور تغییراتی ایجاد کرد، از جمله این که مصادیق معاونت در توسعه داده و بر لزوم وحدت قصد تاکید کرد و میزان تخفیف در مجازات را بر عهده دادگاهها قرار داد. همین مقررات در مواد 21 تا 23 قانون راجع به مجازات اسلامی مصوب 1361 نیز تکرار شد، اما قانونگذار عبارت « در جرایم تعزیر» را به صدر ماده 28 افزود و معاونت را به جرایم تعزیری محدود کرد. قانونگذار نیز در مواد 43 تا 45 و ماده 726 قانون مذکور نمود یافت که به بیان احکام و شرایط معاونت پرداخته است و قانونگذار با تصویب قانون مجازات اسلامی 1392 خلاءای که در قانون مجازات اسلامی مصوب 1375 وجود داشت تا حدودی مرتفع نموده است. که در این قانون ماده 726 قانون مجازات اسلامی سال 1375 نسخ و در صورتی که در شرع یا قانون، مجازات دیگری برای معاون تعیین نشده باشد طبق ماده 127 قانون مجازات اسلامی مصوب 1392 عمل خواهد شد.

قرآن کریم

الف: منابع فارسی

1 – آقایی نیا ، حسین ، حقوق کیفری اختصاصی جرایم علیه اشخاص(جنایات)، نشرمیزان، چاپ نهم ،سال 2- ــــــــــــ ، ــــــــــــ ، چاپ دوم ، سال 1385 392 .

3 – آقایی ، جنت مکان حسین ، حقوق کیفری عمومی ، تهران ، انتشارات جنگل ، چاپ اول ، سال 1390

4- اردبیلی ، محمد علی ، حقوق جزای عمومی، جلد دوم، نشر میزان، چاپ سی و سوم، تابستان 1393 .

5- ـــــــــ ، ــــــــــ ، چاپ ششم، پائیز سال 1382 .

6- ـــــــــ ، ــــــــــ ، چاپ سوم، سال 1380

7- افراسیابی ، محمد اسماعیل ، حقوق جزای عمومی ، تهران ، انتشارات فرودسی ، چاپ اول ، سال 1377

8 – بازگیر ، یدالله ، کتاب منتخب آراء قطعیت یافته دادگاهها در امور جزایی جلد اول، سال 1379

9- باهری ، محمد ، تقریرات حقوق جزای عمومی ، تهران، انتشارات دهم ، بی تا ، سال 1392-1381 .

10- بخشی زاده، امین ، تحولات و رویکردهای نوین قانون مجازات اسلامی ، تطبیق ماده به ماده با قانون مصوب 1392 ، انتشارات اندیشه عصر، چاپ سوم، سال 1392 .

11- بخشی زاده امین – عارفی ، آیناز ، محشای قانون مجازات اسلامی جدید تطبیق ماده به ماده مصوب 1392 ، جلد اول (بخش کلیات) ،نشر اندیشه عصر، چاپ اول ، سال 1392 .

12- بروجردی ، عبده ، اصول قضایی (جزایی) دیوانعالی کشور ، کتاب فروشی محمد علی علمی ، تهران

13- پاد ، ابراهیم، حقوق کیفری اختصاصی ، چاپ دوم ، تهران، سال 1348 .

14- پورلیالستانی ، حسین ابراهیم ، معاونت در قتل ، نشر همای غدیر ، چاپ اول ، تابستان 1388 .

15- حجتی سید مهدی، باری مجتبی، قانون مجازات اسلامی در نظم حقوق کنونی، نشر میثاق عدالت، چاپ اول ، سال 1384

16- حمیدی ، منوچهر ، معاونت در ارتکاب جرم، چاپخانه صبح امروز ، تهران، سال 1351 .

17- ذوقی طالقانی ، عبدالغفور ، مجله کانون وکلاء ، سال 1355 ، شماره 124 .

18- زراعت ، عباس، قانون مجازات اسلامی در نظم کنونی ، تهران ، نشر ققنوس ، سال 1380 .

19- ـــــ ، ـــــ ، شرح قانونی مجازات اسلامی، بخش کلیات(حقوق جزای عمومی)،انتشارات ققنوس،چاپ چهارم،سال 1387

20- ـــــــــ ، ـــــــ ، نشر فیض ، چاپ دوم، سال 1377

21- زرقانی ، حسن، حقوق جزای عمومی، نشر آژند ، چاپ اول ، سال 1392

22- ساریخانی ، عادل ، حقوق جزای عمومی در اسلام، دانشگاه پیام نور ، سال 1391 .

23- ساکی ، محمد رضا، حقوق جزای عمومی (مسئوولیت کیفری) با لحاظ قانون جدید مجازات اسلامی ، سال 1392 و اصلاحات و تجدید نظر کلی ، انتشارات جنگل ، جاودانه چاپ اول ، سال 1392 .

24- ـــــــــــ ، ـــــــــــ ، چاپ اول ، سال 1387 .

25- سبزواری نژاد ، حجت، حقوق جزای عمومی (جرم ، مجرم ، مسئوولیت کیفری و موانع آن)، انتشارات جنگل ، جاودانه، چاپ دوم، سال 1393 .

26- سلیمی، صادق، چکیده حقوق جزای عمومی، انتشارات جنگل، جاودانه ، چاپ اول ، تابستان سال 1388

27- سمیعی ، حمید ، حقوق جزا، چاپخانه شرکت مطبوعات احمدی ، سال 1348 .

28- شامبیاتی ، هوشنگ، حقوق جزای عمومی ، جلد دوم، نشر مجد، چاپ دوم، سال 1392 .

29- ـــــــــــ ، ـــــــــــ ، چاپ چهاردهم، سال 1388 .

30- ــــــــــ ، ــــــــــــ ، انتشارات ژوبین، چاپ ششم ، سال 1380 .

31- ــــــــــ ، ــــــــــــ ، چاپ نهم، سال 1378 .

32- صادقی ، محمد هادی ، جرایم علیه اشخاص ، تهران ، نشر میزان، چاپ هفتم، سال 1383 .

33- صانعی ، پرویز، حقوق جزیا عمومی جلد دوم، انتشارات گنج دانش، چاپ ششم، سال 1374 .

34- ــــــــ ، ــــــــ ، دانشگاه ملی سابق ، سال 1355 .

35 – عظیم زاده، شادی، حقوق جزای عمومی (کمک حافظه) نشر دورا ندیشان، چاپ اول، زمستان سال 1391

36- علی آبادی ، عبدالحسین ، حقوق جنایی (جلد اول) ، انتشارات فردوسی، سال 1367 .

37 – فیض، علیرضا، مقارنه و تطبیق در حقوق جزای عمومی اسلام، نشر وزارت ارشاد، چاپ اول ، سال 1370

38- ــــــــــــــ ، ــــــــــــــــ ، انتشارات بانک ملی ، سال 1353 ..

39- ــــــــــــ ، ـــــــــــــــ ، انتشارات میزان، چاپ پنجم ، سال 1386 .

40- کارخیران، حسین، کاملترین مجموعه محشی قانون مجازات اسلامی (جلد اول ) انتشارات راه نوین،

41- گرجی، ابوالقاسم، حقوق جزای عمومی اسلامی ، انتشارات موسسه حقوق تطبیقی شماره ششم ، دانشگاه حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران، سال 1385 .

42- گلدوزیان ، ایرج ، محشای قانون مجازات اسلامی بر مبنای قانون مصوب 1392 ، انتشارات مجد ، چاپ سوم ، سال 1393

43- ـــــــ ، ـــــــــ ، حقوق جزای عمومی ایران ، تهران، چاپ سیزدهم، سال 1391 .

44- ـــــــ ، ـــــــــ ، بایسته های حقوق جزای عمومی ، نشر میزان ، چاپ سیزدهم، سال 1385 .

45- ــــــــ ، ـــــــــ ، چاپ پنجم، سال 1384 .

46- محسنی ، مرتضی ، مسئوولیت کیفری، (جلد سوم) ، چاپ کتابخانه گنج دانش، سال 1376 .

47- ـــــــــ ، ــــــــــــ ، حقوق جزای عمومی (جلد اول) ، چاپ اول ، سال 1375 .

48-ــــــــ ، ـــــــــ ، حقوق جزای عمومی جلد دوم، تهران ، چاپ چهارم، سال 1376 .

49- مرعشی، محمد حسن، دیدگاههای نو درحقوق کیفری اسلام (جلد دوم)، تهران، نشرمیزان، سال 1379

50- مجتبی ، مهدی ، قانون مجازات اسلامی در نظم کنونی ، میثاق عدالت ، چاپ اول ، سال 1384 .

51- مصدق ، محمد ، شرح قانون مجازات اسلامی مصوب 1392 با رویکردهای کاربردی ، نشر جنگل ، جاودانه، چاپ ششم، سال 1393 .

52- مظفری ، احمد ، کتاب نظرات قضائی در جرایم مواد مخدر ، انتشارات ققنوس ، چاپ اول ، سال 1378.

53- ملک اسماعیل ، عزیز اله، حقوق جزای عمومی ، تهران، سال 1355

54- میر محمد صادقی ،حسین ، حقوق کیفری اختصاصی (1) جرایم علیه اشخاص ، نشر میزان، چاپ سیزدهم ، سال 1392.

55- ــــــــــ ، ـــــــــــ ، چاپ اول ، سال 1386

56- نوربهاء ، رضا ، زمینه حقوق جزای عمومی با تجدیدنظر و اضافات، نشر گنج دانش، چاپ بیست و هفتم، سال 1388.

57- ـــــــ ، ـــــــ ، چاپ بیست و سوم، سال 1387 .

58- ـــــــ ، ـــــــــ ، چاپ چهاردهم ، سال 1384 .

59- ــــــــ ، ـــــــ ، چاپ سی و سوم ، نشر میزان، تابستان سال 1375 .

60- ولیدی ، محمد صالح ، شرح بایسته های قانون مجازات اسلامی ، انتشارات جنگل ، جاودانه ، چاپ اول، سال 1392 .

61- ـــــــــــ ، ــــــــــ ، انتشارات سمت، چاپ اول، سال 1372 .

62- ـــــــــ ، ــــــــــــ ، حقوق جزای عمومی (جلد اول) ، چاپ اول ، سال 1375 .

ب: فرهنگهای لغت

63- جعفری لنگرودی ، محمد جعفر ، ترمینولوژی حقوق، نشر گنج دانش، چاپ بیستم ، سال 1387 .

64 – ــــــــــــ ، ـــــــــــــ ، مسبوط در ترمنیولوژی حقوق (جلد دوم) ، چاپ اول ، سال 1378.

65- دهخدا ، علی اکبر ، لغت نامه ، انتشارات دانشگاه تهران، سال 1373 .

66- عمید ، حسن ، فرهنگ فارسی عمید ، انتشارات امیرکبیر ، تهران، سال 1364

67- معین ، محمد، فرهنگ فارسی (متوسط جلد اول ) نشر سپهر ، تهران ، چاپ سیزدهم ، سال 1387 .

68- ــــــــــــ ، ــــــــــــــ ، (یک جلدی) ، انتشارات سرایش ، چاپ هشتم، تهران ، سال 1385 .

69- میر محمد صادقی ، حسین ،واژنامه حقوق اسلامی ، تهران، نشر میزان، چاپ پنجم، سال 1376 .

ج: قوانین

70- جهانگیر، منصور ، قانون مجازات اسلامی مصوب 1392 ، نشر دیدار ، چاپ صدو سیزدهم ،سال 1392 (جدید)

71- ــــــــــــــ ، ـــــــــــــــ ، چاپ بیست و هفتم، سال 1388 (سابق )

ح: روزنامه ها:

72- روزنامه حمایت

73- روزنامه ماوی

د: مجموعه کتابهای آراء و نشست های قضایی

74- مجموعه آراء قضایی ، دادگاههای تجدید نظر استان تهران ، کیفری ، اداره انتشار رویه قضایی کشور ، بهمن ماه 1392 .

75- _______ ، شعب دیوانعالی کشور (کیفری) اداره انتشارات رویه قضایی کشور ، دی ماه 1391 .

76- _______ ، پژوهشگاه قوه قضائیه ، اداره انتشار رویه قضایی کشور.

77- _______ ، دادگاههای تجدید نظر استان تهران (کیفری) چاپ دوم، سال 1393 .

78- _______ ، (21) مسائل قانون مجازات اسلامی (6) معاونت آموزش قوه قضائیه ، چاپ اول ، قم ، تابستان سال 1387 .

79- ______ ، (25 ) مسایل قانونی مجازات اسلامی (27 ) ، معاونت آموزش قوه قضائیه ، نشر قضا، چاپ نخست ، سال 1388 .

80- ______ ؛ (11) مسائل قانون مجازات اسلامی (4) نشر قضاء، (وابسته به مرکز تحقیقات فقهی قوه قضائیه) ، چاپ نخست ، قم ، بهار 1383 .

81- توصیف و تحلیل علمی آراء قضایی – مسایل جزایی (1) قتل عمد ، نشر قضا، معاونت آموزش قوه قضائیه ، چاپ اول ، سال 1387

82- اختلاف نظرهای قضایی در مسایل قانون مجازات اسلامی ، نشر قضاء ، معاونت آموزش قوه قضائیه ، چاپ نخست ، قم ،تابستان سال 1388 .

ه: منابع عربی

83- موسوی الخمینی(ره)روح الله،تحریرالوسیله،ترجمه علی اسلامی، چاپ 22،انتشارات اسلامی قم،سال 1381

84- ــــ ، ــــ ، ترجمه سید محمدباقر موسوی همدانی،انتشارات دارالعلم،چاپ سوم، سال 1373وسال 1376

85- ــــــ ، ـــــــ ، جلد دوم، چاپ دوم ، دارالعلم ، سال 1366 .

86- عوده، عبدالقادر ، التشریع الجنایی الاسلامی ، ترجمه نعمت اله الفت، سید محمد منصوری، ناصر قربانیان، بازنگری ، تحقیق و تطبیق عباس شیری، نشر میزان، چاپ اول ، سال 1373 .

87- طوسی ، ابوجعفربن الحسن ، کتاب الخلاف ، جلد 3 ، دارالکتب العلمیته، قم ، بی تا.