مبانی نظری و پیشینه پژوهشی بررسی تأثیرپذیری وهابیت از اسرائیلیات

با سحافایل در خدمت شما هستیم با «پیشینه پژوهشی و تحقیق و مبانی نظری بررسی تأثیرپذیری وهابیت از اسرائیلیات» که بطور کامل و جامع به این مبحث پرداخته و نیاز شما را به هرگونه جستجوی بیشتری برطرف خواهد نمود.

مقدمه

بسم الله الرحمن الرحیم، الحمدلله رب العالمین و صلی الله علی محمد خیر خلقه و خیر من نطق بلسانٍ عربی مبین و علی آله افضل بریّته من بعده.

و أما بعد

این پایان نامه که درصدد بررسی چگونگی تأثیرپذیری وهابیون از اسرائیلیات است مشتمل بر سه فصل است که فصل نخست آن به کلیات و مفاهیم اسرائیلیات اختصاص دارد بطوریکه با تعریف لغوی و اصطلاحی اسرائیلیات آغاز می­گردد سپس تعاریف مختلف اسرائیلیات را از نظر می گذراند و أقسام اسرائیلیات را ذکر می­نماید بعد از آن پیدایش اسرائیلیات را مطرح کرده و به بحث دربارة کتاب­های تفسیری و اسرائیلیات و نیز کتاب­های تاریخی و اسرائیلیات می­پردازد و در ادامه مبدأ نفوذ اسرائیلیات و علل عمدة نفوذ اسرائیلیات در منابع اسلامی را کنکاش می­نماید و نزدیکی فرهنگ اسلام با أدیان قبل از خویش، ناآگاهی اعراب و نداشتن کتاب­ آسمانی، استقبال و توجه مردم عوام به قصه­پردازی و نیز اعتماد بیش از حد برخی از مفسران به أخبار و روایات و… را از عوامل عمده نفوذ اسرائیلیات بر می­شمارد و زمینه­های گسترش اسرائیلیات را مکمل بحث پیش می­داند که از مهم­ترین آنها می­توان به ضعف فرهنگی عرب و کنیه و دشمن یهود با مسلمانان اشاره نمود پایان بخش این فصل مباحثی هم­چون خطر اسرائیلیات برای فرهنگ اسلامی و پیامدهای اسرائیلیات و دیدگاههای اندیشمندان در خصوص اسرائیلیات است.

اما فصل میانی این پایان­نامه به فرقه­ی ضالّه­ی وهابیت اختصاص دارد که آغازگر آن سلفی­گری و مفاهیم لغوی و اصطلاحی سلفی می­باشند گام بعدی این فصل معرفی احمدبن حنبل به عنوان رئیس خط سلفی­گری است در ادامه عوامل تاریخی در پیدایش خط سلفی­گری را مطرح می­نماید بعد از آن به سلفیه­ی جدید یا همان وهابیت می­پردازد و ابن تیمیه را به عنوان بینانگذار فکری و محمدبن عبدالوهاب را به عنوان مؤسس این فرقه معرفی می نماید و در پایان تفرقه و پراکندگی مردم، ضعف فرهنگی، دینی و اقتصادی سرزمین نجد، همکاری آل­سعود، استفاده ابزاری از حرمین شریفین و… را از عوامل مؤثر در تبلیغ وهابیت برمی­شمارد و به شرح و توضیح هر کدام می­پردازد.

فصل فرجامی این پایان­نامه به راههای تأثیرپذیری وهابیت از اسرائیلیات اختصاص داده شده است که این راهها را منحصر در سه راه از جمله اهل کتاب، مسلمانان و کتب می­داند و آنجا که بحث اهل کتاب مطرح می­گردد بر معرفی چهره­های برتر آنان همت می­گمارد و نیز در بحث مسلمانان یا بهتر است بگوییم مسلمان نماها به معرفی چهره­های سرشناس در جعل احادیث و روایات می­پردازد و دو کتاب التوحید و السنـﺔ را از تأثیرگذارترین کتاب­ها از حیث نقل احادیث و روایات جعلی اسرائیلیات بر می­شمارد در ادامه به نوع تأثیرپذیری و شکل و هیئت آن می­پردازد و وهابیون را در نظریه­ی تشبیه و تجسم صفات خبری باری تعالی متأثر از یهودیان و مروّجان فرهنگ اسرائیلیات می­داند و انواع نظریه­های موجود در ارتباط با صفات خبری خداوند را متذکر می­شود و از آنجا که وهابیون در نظریه­ی تجسیم متأثر از یهودیان و آنان نیز از تورات متأثر هستند به بحث پیرامون خداوند در تورات می­پردازد و توصیف انسان­وار و توصیف به کمالات و اوصاف فراطبیعی خداوند در تورات را با ذکر نمونه­هایی برای هر یک از آن عناوین شرح و توضیح می­دهد و نیز تجسیم در میان یهودیان را از نظر می­گذراند بعد از آن به دیدگاه وهابیت در کیفیت صفات الهی که در صفات و رؤیت و تجسیم خلاصه می­گردند، می­پردازد.

سپس نمونه­هایی از ویژگی­های خدای وهابیان هم­چون داشتن دست و نشستن بر بالای عرش را ذکر می­نماید و به نقد هر کدام از آنها می­پردازد و در پایان نتایج حاصله از تحقیق و تفحص را بیان می­کند.

تعریف مسأله

این پایان­نامه ابعاد وسیعی هم­چون اسرائیلیات، وهابیون، راههای تأثیرپذیری وهابیت از اسرائیلیات را شامل می­شود، اسرائیلیات روایاتی تاریخی هستند که توسط اهل کتاب یعنی کعب الأحبار، تمیم­داری، وهب بن منبه و عبدالله بن سلام و نیز مسلمان نماها هم­چون أبوهریره، ابن جریح، عکرمه و دیگران به منابع اسلامی عموماً و تفاسیر اسلامی خصوصاً نفوذ یافتند، وهابیت با اعتقادات خویش که نسخه­ای از اسرائیلیات می­باشند مذاهب دیگر را به سخره گرفته­اند و آنان را تهدیدی برای خویش می­پندارند به این خاطر به مبارزه با فرق مختلف اهتمام می­ورزند وهابیت در نظریه­ی تجسم پیرو و تابع یهودیان می­باشند زیرا که یهودیان نیز اوصاف ذکر شده خداوند در تورات را بر معنای ظاهری محل می­نمایند.

فهرست منابع

1. ابراهیمی، محمد حسین، تحلیلی نوبر عقاید وهابیان، چاپ چهارم، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه، 1379 ﻫ، قم
2. ابن اثیر، عزالدین ابوالحسن علی، النهایـﺔ فی غریب الحدیث، انتشارات، اسماعیلیان، بی­تا، قم
3. ابن اثیر، عزالدین ابوالحسن علی، أسدالغابـﺔ، دارالفکر، بی­تا، بیروت
4. ابن أبی الحدید، أبوحامد عزّالدین عبدالحمید، شرح نهج البلاغـﺔ، دارأحیاء الکتب العربیـﺔ، 1959، قاهره
5. ابن أبی شیبـﺔ، عبدالله بن محمد، المنصف، دارالفکر، 1409ﻫ، بیروت
6. ابن باز، عبدالعزیز، مجموع فتاوی، ابن باز دارالوطن، 1416، ﻫ.ق
7. ابن بطوطـﺔ، محمد بن عبدالله لواتی، رحلـﺔ، ابن بطوطـﺔ، چاپ اول، دارالکتب، العلمیـﺔ، 1404ق
8. ابن تمیمه، احمدبن عبدالحلیم، الفتاوی، دارالکتب الحدیثه، 1384ق، قاهره
9. ابن تمیمه، احمد بن عبدالحلیم، شرح حدیث نزول، نسخه الکترونیکی، مکتبـﺔ مشکاۃ الاسلامیـﺔ، بی­تا
10. ابن تمیمه، احمدبن عبدالحلیم، رساله العرشیه، نسخه الکترونیکی، مکتبـﺔ مشکاۃ الاسلامیـﺔ، بی­تا
11. ابن جوزی، عبدالرحمن، المنتظم، دارالکتب العلمیـﺔ، چاپ اول، 1412ﻫ، بیروت
12. ابن جوزی، عبدالرحمن، الوضوعات، دارالفکر، بی­تا، بیروت
13. ابن حبان، محمدبن حبان بن أحمد ابن حاتم، الثقات، چاپ اول، مؤسسه کتب الثقافیه، 1393ق، حیدر آباد دکن.
14. ابن حجر، عسقلانی، شهاب الدین أحمد، الدار الکمانـﺔ فی أعیان المئـﺔ الثامنـﺔ، چاپخانه دائرۃ المعارف عثمانیه، بی­تا، حیدرآبادهند
15. ابن حجر عسقلانی، شهاب الدین أحمد، الاصابـﺔ فی تمییز الصحابـﺔ، دارالکتب العلمیـﺔ، 1415ق، بیروت
16. ابن حجر عسقلانی، شهاب الدین أحمد، تهذیب التهذیب، دارالکتب العملیـﺔ، 1415ﻫ، بیروت
17. ابن حجر عسقلانی، شهاب الدین أحمد، فتح الباری بشرح صحیح البخاری، دارأحیاء التراث العربی، چاپ دوم، 1402ﻫ ق، بیروت
18. ابن حزم اندلسی، ابوحیان، البحر المحیط فی التفسیر، دارالفکر، 1420ق، بیروت
19. ابن حزم اندلسی، ابوحیان، المحلی، تحقیق محمدشاکر، دارالفکر، بی­تا، بیروت
20. ابن حنبل، أحمد، السنـﺔ ، نسخه الکترونیکی، مکتبـﺔ مشکاۃ الاسلامیـﺔ، بی­تا
21. ابن حنبل، أحمد، مسندأحمد بن حنبل، دارأحیاء التراث العربی، 1991م، بیروت
22. ابن خزیمه، ابی بکر محمدبن اسحاق، التوحید و اثبات صفات الرب، دارالجلیل، 1408ق، بیروت
23. ابن خلدون، عبدالرحمان، تاریخ ابن خلدون، دارالفکر، 1988م، بیروت
24. ابن خلدون، عبدالرحمن، تاریخ العبر، مترجم عبدالحمید آیتی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعاتی فرهنگی، 1382ﻫ، تهران
25. ابن خلکان، احمدبن محمد، وفیات الأعیان، تحقیق احسان عباس، دارالثقافه، 1970م، بیروت
26. ابن سعد، محمد، الطبقات الکبری، دارصادر، بی­تا، بیروت
27. ابن عساکره، ابوالقاسم علی بن حسین، تاریخ مدینـﺔ دمشق، دارالبشیر، بی­تا دمشق.
28. ابن فارس، احمد، معجم مقاییس اللغـﺔ، مکتب الاعلام الاسلامی، بی­تا، قم
29. ابن کثیر دمشقی، ابوالفداء، البدایـﺔ و النهایـﺔ، دارأحیاء التراث العربی، 1993م، بیروت
30. ابن کثیر دمشقی، ابوالفداء، تفسیر القرآن العظیم، دارطبیـﺔ للنشر، 1420 ﻫ ق
31. ابن مسکویه رازی، ابوعلی، تجارب الأمم، سروش، 1366، تهران
32. ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، دارأحیاء التراث العربی، 1408ﻫ، بیروت
33. ابن هشام، عبدالملک، سیره ابن هشام، دارالمعرفه، بی­تا، بیروت
34. ابو زهرۃ، محمد، المذاهب الاسلامیـﺔ، دارالفکر العربی، بی­تا، قاهره
35. ابی زهره، محمد، تاریخ المذاهب، دارالفکر العربی، 1967م، بیروت
36. اسدعلی­زاده، اکبر، چالش­های فکری و سیاسی وهابیت، مرکز پژوهش­های اسلامی صدا و سیما، 1386، تهران
37. الاطیر، یوسف، البدایات الاولی للاسرائیلیات فی الاسلام، بی­تا، بی­جا
38. الاطیر، یوسف، القرآن و الاسرائیلیات، بی­تا، بی­جا
39. الجابری، علی حسین، الفکر السلفی، منشورات عویدات، 1367ﻫ، بیروت
40. الطیار، مساعد بن سلیمان، مقدمه فی اصول التفسیر، دار ابن جوزی 1388ق، عربستان
41. العثیمیین، عبدالله الصالح، تاریخ العربیـﺔ السعودیـﺔ، دارالفکر العربی، بی­تا، بیروت
42. القزوینی الحائری، محمدحسن، البراهین الجلیـﺔ فی رفع تشکیلات الوهابیـﺔ
43. امین، احمد، فجر الاسلام، ترجمه عباس خلیلی، وزارت معارف، 1316ق، تهران
44. ، امثال، سلیمان،
45. اوسی، علی، الطباطبایی و منهجه فی تفسیره، سازمان تبلیغات اسلامی، 1405ق، تهران
46. أبوریه، محمود، أضواء علی السنـﺔ المحمدیـﺔ، دار الکتب الاسلامیـﺔ، بی­تا، بیروت
47. أشعیاء
48. آشتیانی، جلال الدین، تحقیقی در دین یهود، بی­تا، تهران
49. آل ابوطامی، احمد بن حجر، العقائد السلفیـﺔ، دارالکتب القطریه، بی­تا، قطر
50. آل جعفر، مساعد مسلم، اثر التطور الفکری فی التفسیر فی العصر العباسی دار التراث العربی 1405ﻫ، بیروت
51. آلوسی، أبوالثناء شهاب­الدین، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم، دارأحیاء التراث العربی، بی­تا، بیروت
52. بحرانی، سیدهاشم، حلیـﺔ الأبرار فی أحول محمد و آله الأطهار، تحقیق شیخ غلامرضا مولانا البحرانی، مؤسسه المعارف الاسلامیـﺔ، 1411ق، بی­جا
53. بخاری، محمدبن اسماعیل، صحیح بخاری، ضبط و شرح دکتر مصطفی دیب بُغا، مطبغـﺔ الهندی، 1379ﻫ، (1976م)، دمشق
54. بلخی، مقاتل بن سلیمان، تفسیر مقاتل بن سلیمان، دارالتراب العربی، بی­تا، بیروت
55. بوطی، محمدسعید رمضان، السلفیه مرحله زمنیّـﺔ، دارالفکر المعاصر، بی­تا، بیروت
56. بیهقی، ابوالفضل محمد، السنن الکبری، دارالفکر، بی­تا، بیروت پادشاهان اول،
57. تستری، محمد تقی، قاموس الرجال، مؤسسه النشر الاسلامی، بی­تا
58. ، تشنیه، کتاب دوم تورات
59. تهامی، نقرۃ، سیکولوجیه القصـﺔ فی القرآن، بی­تا، تونس
60. جان، ناس، تاریخ جامع ادیان، ترجمه علی أصغر حکمت
61. جعفریان، رسول، تاریخ سیاسی اسلام، انتشارات دلیل، 1383ﻫ، قم
62. جوهری، ابونصر اسماعیل، صحاح اللغـﺔ، دارالفکر العربی، بی­تا، بیروت
63. حاجی خلیفه، مصطفی بن عبدالله، کشف الظنون، دارأحیاء التراث العربی، بی­تا، بیروت
64. حسنی عماملی، محسن أمین، کشف الإرتیاب، دارالکتب الاسلامی، بی­تا، قم
65. حسین، طه، علی هامش السیرۃ، دارالمعارف، بی­تا، قاهره
66. حلبی شافعی، أبوالفرج نورالدین، سیره حلبی، المکتبـﺔ، الاسلامیـﺔ، بی­تا، بیروت
67. خطیب بغدادی، أبوبکر أحمدبن علی، تاریخ بغداد، دارالکتب العلمیـﺔ، بی­تا، بیروت
68. خروج، دومین کتاب از تورات یهودیان
69. خمینی، سید مصطفی، تفسیر القرآن الکریم، مؤسسه تنظیم و نشر آثار خمینی، 1418ق، قم
70. خوئی، سیدابوالقاسم، معجم رجال الحدیث، مرکز نشر الثقافه الاسلامیه، 1372ﻫ، قم
71. دفتر تبلیغات اسلامی، آئینه اسلام، بی­تا، قم
72. ذهبی، شمس الدین، تذکرۃ الحفاظ، دارالکتب العربیـﺔ، بی­تا، بیروت
73. ذهبی، شمس الدین محمد، سیرأعلام النبلاء، چاپ هفتم، مؤسسه الرسالـﺔ،…
74. ذهبی، شمس الدین محمد، میزان الاعتدال، تحقیق محمد رضوان عرقسوسی، دارالرساله العالمیه، بی­تا، بیروت
75. ذهبی، محمد حسین، الإسرائیلیات فی التقسیر و الحدیث، دار الایمان، بی­تا، دمشق
76. ذهبی، محمدحسین، التفسیر و المفسرون، دار احیاء التراث العربی، بی­تا، بیروت
77. زکی ابراهیم، محمد، السیادۃ العریبه و الشیعـﺔ و الإسرائیلیات فی عهد بنی أمیه، درا أحیاء التراث العربی، 1965م، بیروت
78. رازی، عبدالرحمن بن محمد، الجرح و التعدیل، دارالامم للطباعه و نشر، بی­تا، بیروت
79. رایشنباخ، هانس، پیدایش، مترجم موسی اکرمی، ناشر علمی و فرهنگی، 1392ﻫ، تهران
80. رشید رضا، محمد، تفسیر المنار، دارالفکر، بی­تا، بیروت
81. رضوانی، علی اصغر، سلفی­گری، انتشارات جمکران، 1387ﻫ، قم
82. رضوانی، علی اصغر، وهابیان را بهتر بشناسیم، انتشارات جمکران، بی­تا، قم
83. زرکلی، خیرالدین، الاعلام قاموس التراجم، چاپ ششم، دارالعلم للملایین، 1984م، بیروت
84. زنیدی، عبدالرحمن بن زید، السلفیـﺔ و قضایا العصر، دارالشبیلیاء، بی­تا، ریاض
85. سبحانی تبریزی، آیت الله جعفر، وهابیت مبانی فکری و کارنامه عملی، انتشارات سعادت، بی­تا، قم
86. سفر اعداد، چهارمین کتاب تورات
87. سیروان، عبدالعزیز، عزّالدین، العقیده للإمام احمدبن حنبل، مرکزدائرۃ المعارف بزرگ اسلامی، 1988م، دمشق
88. سیوطی، جلال الدین، الاتقان فی علوم القرآن، المکتبه، العصریـﺔ، 1408ﻫ، بیروت
89. شعالبی، عبدالرحمن، جواهرالحسان فی تفسیر القرآن، دارأحیاء التراث العربی، 1418ق، بیروت
90. شکری، محمود، تاریخ نجدآلوسی، تحقیق محمد بهجت- أثری، مکتبه الثقافه الدینیـﺔ، بی­تا، قاهره
91. شهرستانی، عبدالکریم، الملل و النحل، چاپ سوم، شریف رضی، 1364، قم
92. صابونی، ابی عثمان اسماعیل، عقیدۃ السلف و اصحاب الحدیث، دارالمنهاج، 1433ﻫ، قاهره
93. صبحی، صالح، مباحث فی علوم القرآن، منشورات الرض، 1372ﻫ، قم
94. صالحی شامی، محمد بن یوسف، سبل الهدی، دارالکتب العلمیه، بی­تا، بیروت
95. طباطبایی، محمدحسین، تفسیر المیزان، مؤسسه نشر اسلامی، 1421ﻫ، قم
96. طبرسی، ابوعلی، مجمع البیان، دارالمعرفه، 1986م، بیروت
97. طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ترجمه ابوالقاسم پاینده، چاپ چهارم اساطیر، 1368ﻫ، تهران
98. طبری، محمدبن جریر، جامع البیان، دارالفکر، 1988م، بیروت
99. طریحی، فخرالدین، مجمع البحرین، تحقیق سیدأحمد حسینی، مکتب نشر الثقافه الاسلامیـﺔ، 1408ق
100. عبدالقادر رازی، محمد، مختار الصحاح، تحقیق أحمد شمس الدین، دارالکتب العلیمـﺔ، 1415ق، بیروت
101. عبده، محمد، المنار، دارالتراث العربی، بی­تا، بیروت
102. عروسی حویزی، عبدعلی بن جمعه، تفسیر نور الثقلین، انتشارات اسماعیلیان، 1415ق، قم
103. عسقلانی، ابن حجر، المعارف، مترجم خلیلی، محمد علی، شرکت مطبوعات بی­تا، تهران
104. عسکری، سیدمرتضی، نقش ائمه در احیای دین، مجمع علمی اسلامی، 1371ﻫ، بی­جا
105. عصیری، سیدمجتبی، خدای وهابیت، انتشارات رشید، 1391ﻫ، تهران
106. علی، جواد، المفصل فی تاریخ العذب قبل الاسلام، دارالعلم للمداین بی­تا، بیروت
107. فخررازی، أبوعبدالله، التفسیرالکبیر، چاپ سوم، دارأحیاء التراث العربی، بی­تا، بیروت
108. فخرالدین رازی، محمد بن عمر، مفاتیح الغیب، دارأحیاء التراث العربی، 1420ق، بیروت
109. فصلنامه علمی پژوهشی اندیشه
110. فؤاد، ابراهیم، شیعیان عربستان، ترجمه سلیمه دارمی و فیروزه میررضوی، مؤسسه فرهنگی مطالعات و تحقیقات بین المللی ابرار معاصر، 1386 ﻫ، تهران
111. فقیهی، علی اصغر، وهابیان چاپ دوم انتشارات، اسماعیلیان، 1364 ﻫ، تهران
112. فقیهی، علی بن حسین بن أحمد، التعلیقات البازیه علی کتاب التوحید، مکتبه مشکاۃ الاسلامیه، بی­تا، بی­جا
113. قرضاوی، یوسف، الصحوۃ الاسلامیـﺔ، بی­تا، بی­م
114. قرشی، سید علی اکبر، قاموس القرآن، دارالکتب الاسلامیه، چاپ هفتم، 1375ﻫ، تهران
115. کلینی رازی، أبوجعفر محمد، کافی، دارالکتاب الاسلامی، بی­تا، تهران
116. کمیلی، علی­رضا، فرهنگ پویا، فصلنامه فرهنگی اجتماعی و سیاسی
117. لهیمید، سلیمان بن محمد، شرح کتاب التوحید محمد بن عبدالوهاب، افحاء بی­تا، عربستان سعودی
118. ماهنامه خبری و تحلیلی شیعیان جهان
119. متقی هندی، علاءالدین، کنز العمال، مؤسسـﺔ الرسالـﺔ، 1409ﻫ، بیروت
120. مجلسی، محمد باقر، بحارالأنوار، دارأحیاء التراث العربی، 1983م، بیروت
121. مجله میقات به نقل از روزنامه عکاظ، شماره43
122. محسن، عبدالحمید، الآلوسی مفسراً، جامعه بغداد، 1388ق، بغداد
123. محمدی آشنانی، علی، شناخت عربستان، مشعر، 1381 ﻫ، تهران
124. محمود، علی عبدالحلیم، السلفیـﺔ، و دعوۃ، الشیخ محمدبن عبدالوهاب، مکتبات عکاظه للنشر، بی­تا، بی­م
125. مرادی، جعفر، فرهنگ پویا فصلنامه فرهنگی و اجتماعی و سیاسی
126. مزامیر داود، انجمن کلیمیات تهران، 1379، تهران
127. مسترهمفر، خاطرات مسترهمفر، مترجم دکتر محسن مؤیّدی، بی­تا، تهران
128. مسعودی، علی بن حسین، مروج الذهب، مؤسسه الاعلمی، 1991م، بیروت
129. مصطفی، حسین، الاسرائیلیات فی التراث الاسلامی، دارالفکر العربی، بی­تا، بیروت
130. معرفت، محمد هادی، تفسیر و مفسران، مؤسسه فرهنگی التهمید، 1379، قم
131. معین، محمد، فرهنگ معین، چاپخانه سپهر، 1363ﻫ، تهران
132. مغنیه، محمد جواد، تفسیر کاشف، دارالکتاب الاسلامی، 1424ق، تهران
133. مقدسی، مطهر بن طاهر، البدء و التاریخ، مکتبه الثقافه الدینیـﺔ بی­تا، مصر
134. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، مؤسسه تحقیقات و نشر معارف اهل بیت(ع)، بی­تا، قم
135. مکارم شیرازی، ناصر، وهابیت بر سر دوراهی، انتشارات امام علی بن ابیطالب(ع)، 1374 ﻫ، قم
136. موثقی، احمد، جنبش­های اسلامی معاصر، انتشارات نی، 1389ﻫ، تهران
137. میرزاخسروانی، علی رضا، تفسیر خسروی، اسلامیه، 1390ق، تهران
138. نعناعه، رمزی، الاسرائیلیات و اثرها فی کتب التفسیر، مکتبه السنـﺔ، 1408ق، قاهره
139. نمیری، عمری بن شبه، تاریخ المدینـﺔ المنورۃ، تحقیق فهیم محمدشلتوت، دارالفکر، بی­تا، قم
140. نووی، ابوزکریاء محیی الدین یحیی، شرح صحیح مسلم، دارالکتب العربی، 1407ق، بیروت
141. نیشابوری، محمدبن ابوالحسن، ایجاز البیان عن معانی القرآن، دارالغرب الاسلامی، 1415ق، بیروت
142. واحدی، علی بن احمد، اسباب النزول، نشرنی، 1383ﻫ، تهران
143. هیثمی، علی بن أبی بکر، مجمع الزاوائد، دارالکتب العلمیـﺔ، 1990م، بیروت
144. یثربی، یحی، تاریخ تحلیلی اسلام، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلام، 1388ﻫ، ق